И.В. Сталин дидедиз хьайидалай инихъ — 140 йис
Тарихда ахьтин тIварар ава хьи, гьам къенепатан, гьам къецепатан душманар гьикьван кIуф ягъиз, абур кьацIуриз, русвагьиз, квачир тахсирар илитIиз, роль агъузариз, пис къалуриз алахъайтIани, гьа асиррин деринрайни гена нур гудай, несилриз гьи рекьяй, гьи терефдихъ фидатIа, гьикI яшамиш хьун, Ватандиз, халкьдиз гьикI къуллугъун лазим ятIа, чпин баркаллу краралди, уьмуьрдин чешнедалди камаллу меслятар къалурдай. И жигьетдай ялавлу инкъилабчи, зурба марксист, Урусатдин ва международный коммунистический гьерекатдин, Советрин государстводин машгьур деятель, халкьарин регьбер, чIехи полководец, Генералиссимус Иосиф Виссарионович Сталин сад лагьай чкадал ала.
Шаир Г.Ивановахъ ихьтин цIарар ава:
День и ночь громили Сталина,
Он и так и эдак бит,
Но слетела лишь окалина —
Как стоял, так и стоит.
И.Сталин Урусатдин къамат дибдай дегишарай, вири инсаниятдин тарихда чIехи регьбер тир. Чи ЧIехи Гъалибвал, дуьньяда машгьур держава СССР-дин къудратлувал гьадан тIварцIихъ галаз сихдаказ алакъалу я.
Иосиф Джугашвили 1879-йисан 21-декабрдиз Тифлисдин губерниядин Гори шегьерда дидедиз хьана. Семинарияда кIелдайла, Закавказьеда кардик квай марксистрин чинебан дестейрин членрихъ галаз таниш хьана ва абурун кIвалахда иштиракиз гатIунна. 1898-йисуз РСДРП-дин Тифлисдин тешкилатдиз гьахьайла, К.Марксан “Капиталдихъ”, “Компартиядин Манифестдихъ”, Ф.Энгельсан, В.Ленинан кIвалахрихъ галаз таниш, философиядиз, политэкономиядиз, тарихдиз ва маса илимриз итиж ийиз, рабочийрин вилик рахаз хьана. Листовкаяр гьазуриз, стачкаяр тешкилна. Гьавиляй Иосиф 1899-йисуз семинариядай акъуднай. Ленинан “Искра” газет (1900-йисан декабрь) акъатиз башламишайла, гьадан тереф хвена. Сталин РСДРП-дин Тифдисдин комитетдин членвиле хкяна. 1905-йисуз И.Сталинан гъиликай “Кутаисидай чарар”, “Пролетаррин класс ва партия”, “Социал-демократдиз” жаваб” ва маса кIвалахар хкатна. Абура ада марксистский партиядин тешкиллувилин бинейрин, и месэлайрай В.Ленинан фикиррин тереф хуьзвай. 1912-1913-йисара И.Сталина “Марксизм ва милли месэла” кIвалах кхьена, Ленина адаз еке къимет гана.
1902-1913-йисара пачагьдин гьукумдарри Сталин ирид сеферда кьуна, ругудра суьргуьндиз акъудна, анрай адалай вад сеферда катиз алакьна. ЧIехи Октябрдин революциядин ва граждан дяведин йисара И.Сталин уьлкве оборона авунин карда В.И.Ленинан лап мукьва женгинин юлдаш, Реввоенсоветдин член тир. Граждан дяведин фронтра Советрин жегьил республикадин душманрихъ галаз, чандилайни гъил къачуна, кьетIи женг чIугунай ва гъалибвилер къазанмишунай И.В.Сталиназ государстводин кьилин шабагь Яру Пайдахдин орден гана.
1922-йисан апрелдиз В.И.Ленинан теклифдалди И.Сталин ВКП(б)-дин ЦК-дин Генеральный секретарвиле хкяна. Ада уьлкве Ленина къалурай рекьяй тухвана, вичин “Ленинизмдин бинейрикай”, “Октябрдин инкъилаб ва урусрин коммунистрин тактика” ва маса кIвалахра троцкизмдин асул суфат дуьздал акъудна. 1925-йисуз партиядин ХIV лагьай съездди уьлкве индустриализация авунин гегьенш программа кьабулна. 1939-йисан декабрдиз И.Сталиназ Социализмдин Зегьметдин Игит лагьай тIвар гана. 1941-йисан майдиз ам — СССР-дин Совнаркомдин, 1941-йисан 30-июндиз Оборонадин Государственный Комитетдин Председателвиле, 19-июлдиз Оборонадин Халкьдин Комиссарвиле — СССР-дин Яракьлу Къуватрин Верховный Главнокомандующийвиле тайинарна.
Лап са куьруь вахтунда уьлкведин халкьдин майишат военный девирдин игьтияжриз, истемишунриз жаваб гудайдаз элкъуьрна. Гзаф заводар Уралдиз, уьлкведин рагъэкъечIдай патаз акъудна. “Вири — фронт патал, вири — гъалибвал патал” лозунг уьлкве, армияни халкь, далу пад тупламишдай чIехи такьатдиз элкъвена. Советрин Армия цIийи техникадалди таъминарун патал вири къуватар эцигна. Нетижада душман сифте Москвадин патав, ахпа Сталинградда, Курскдин гьалкъадал, Европадин уьлквейра ва вичин магъарадани дарбадагъна. Дяведин йисара И.Сталин — Советрин Союздин Маршал, 1945-йисуз — генералиссимус ва гьа йисан июндиз Советрин Союздин Игит лагьай чIехи тIварариз лайихлу хьана.
Ватандин ЧIехи дяведа советрин халкьдин гъалибвал Сталинан тIварцIихъ, лайихлувилерихъ галаз сихдаказ алакъалу я. И кар США-дин Президент Ф.Рузвельта, Англиядин премьер У.Черчилла, Франциядин президент Ш.де-Голла ва гзаф масабуруни къейдна. 1945-йисан гъалибвилин параддал рахадайла, Г.К.Жукова лагьанай: «Чун гъалиб хьана, гьикI хьи, чи кьиле гзаф камаллу, чIехи полководец, Советрин Союздин Маршал И.В.Сталин авай». Дяведин нетижаяр кьуналди, И.Сталина чун гъалиб хьунин себебар, къуватар яз, советрин жемиятдин къурулуш, СССР-дин госкъурулуш, Яру Армия, халкьарин садвал, тупламишнавал, 1928-йисалай башламиш хьайи экономика хкаж хьун яз къейднай. Плановый экономикади, вири халкьдин яратмишунардай зегьметди дяведи чукIурай халкьдин майишат кьуд йисан вахтунда гуьнгуьна хутадай, виликдини фидай, СССР дуьньядин къудратлу державадиз элкъуьрайд мумкинвал гана. ЧIехи Сталина гьар суварриз, “зи халкь хъсан уьмуьрдиз лайихлу я” лугьуз, къиметар агъузардай, халкьдиз регьятвилердай.
Дагъустандин юстициядин министр хьайи ва чIехи маса къуллугъар авур писатель рагьметлу Сфи-Буба Сфиеван са ктабда “Сталинан уьмуьрдай рикIелай алат тийир чинар” кьиле чIехи регьбердин рикIел аламукьунин акьалтIай зурба бажарагъ, кIусни дамах гвачирвал къейднава. “Кьенвай асландин сурун винел чакъалри къув ягъун (гзаф йисар алатнаватIани) гилани давам жезва. Антисталинистрин чиркин тапарри дуьз фикиррал алай инсанриз экъуьчун гъизва…” “Сталинан тIвар тапарралди кьацIурун чи чIехи держава чукIурай гужлу яракьдиз элкъуьрнава”, — кхьенай Шабалова. БарбатIвили, акьалтIай кесибвили, бейкарвили, наркоманияди, чалкечирвили, коррупцияди, чиновникрин азгъунвили ва маса чIуру крари халкьдиз вуж вуж ятIа ачухарнава ва ам неодемократрин, халкьдинни уьлкведин душманрин лагълагърихъ агъазмач.
И ЧIехи Касдикай кьацIай шер-фитне, таб къастуналди, чIуру ниятралди, ЦРУ-дин, РагъакIидай патан са жерге уьлквейрин разведкадин, идеологиядин, военный ва дипломатвилин центрайрин планралди чукIурзава.
30 йисалай гзаф вахтунда СССР-дин, РФ-дин махсус органра къуллугъ авур генерал В.Широнина вичин “КГБ, ЦРУ: перестройкадин чинебан пружинар” ктабда къейднава хьи, РагъакIидай патан пропагандиствилин Гарварддин университет хьтин ва маса чIехи центрайри датIана антисталинизм майданда твазва…” Таб шейтIандин шагьадатнама я гьавайда лугьузвач.
Чи халкьдиз, иллаки жегьил-жаванриз государстводин деятелрикай, тарихдикай гьакъикъат дуьздаказ чирун важиблу я. ГьикI хьи, тарих халкьдин кьулан тар, дамах я. “РикIел хуьн, — лагьанай В.Пикула, — гьамни яракь я. Ватандин тарих чир хьуни инсанар руьгьдиз — девлетлубур, къилихриз мягькембур, акьул-камалдиз хцибур ийизва». Регьбер гьахълуди хьайила, лежберди йиса кьве бегьер къачуда лугьуда. Тапаррихъ инанмиш хьайида тупIар кIасда. СССР чкIайла, инсанрин са пай угърияр хьанва, са пайни — дугърияр. Ришветар къачуз, кесибар куз, заманаяр физва. Тляди-векь, пешер, муьрхъуьди — ракь, тапарри руьгь неда. Табни гьа ичкибазвал хьиз я. Тапархъанри рекьидайлани табда. А.Пушкина лагьайвал, тарихдиз, ата-бубайриз гьуьрмет тавун эдебсузвилин, ахлакьсузвилин сифте лишан я.
“Урус халкьдин къуват, къудрат, — лагьаналдай Гитлера, — адан кьадарда ва я тешкиллувиле — ваъ, Сталин хьтин чIехи ксар майдандиз акъуддай алакьуна ава. Вичин политикадин ва военный ерийралди Черчиллалайни Ф.Рузвельталай Сталин хейлин вине ава. Дуьньяда гьуьрмет авуниз лайихлу тек са политик гьам я. Чи везифа адакай ибарат я хьи, урус халкь кIус-кIус, пайи-паяр ийин, Сталин хьтин кьуршах-тангъах авай ксар мад майдандиз ахкъат тийидайвал…” Гьа икI, Сталинакай вуж чIурукIа рахазватIа, гьабуру Гитлер хьтин фашистрин цIапуррихъ яд артухарзавачни бес?! Маса сеферда фашистрин Германиядин разведкадин кьилин управленидин (“Абвер”) начальник адмирал Канарисахъ галаз суьгьбетдайла, Гитлера малумарналдай: “Сталин — аслан, Черчилль чакъал я!”.
РикIел хкиз кIанзава хьи, зурба деятелрин кьилел гьахъсузвилер, къазаяр гъайи дуьшуьшар тарихдин чинрай мадни малум я. Месела, Гай Юлий Цезарь (чи эрадал къведалди 100-44-йисар) къадим Римдин государстводин зурба деятель, полководец, писатель, оратор тир. 44-йисан 15мартдиз кьиле Брутни Кассий авай сенаторри заговор тешкилнай ва Цезаран чандиз къаст авунай. Гуьгъуьнлай адалай вири тахсирар алуднай, гьахълуди яз малумар хъувунай.
Маса дуьшуьш. Император 1 Павелаз ва адан патарив гвай гъилибанриз гзаф женгера гъалибвилер къачур, садрани магълуб тахьай Генералиссимус Александр Суворован машгьурвал такIан тир. 1797-йисуз ам гъазабдик (опала) кутунай ва армиядай акъуднай. Амма кьве йисалай буржуазный Франциядиз акси дяведа (1799-йисуз) пачагьдиз Суворов мад герек хтана ва Италияда авай урусрин армийрин главнокомандующийвиле тайинарнай. Петербургда чIехи полководец шад гьалара къаршиламишуниз гьазурвилер аквазвай. Амма пачагьдизни адан гъилибанриз чизвай хьи, урусрин армияда Пруссиядин къайдаяр тунал Суворов гьич рази жедач ва шадвилелди къаршиламишунин мярекат акъвазарнай. 1800-йисан 6-майдиз машгьур полководец рагьметдиз фенай.
И.В.Сталиназни вичин тIварцIел, уьлкведал къазаяр гъидайди аяндарвилелди чидай. «Дуьньяда агъавализ кIанзавай сионизмди, — кхьенай ада, — чи агалкьунрай чалай кьисас вахчуда… Зи тIварни буьгьтенрик кутада, пис крар, зулумар авурди хьиз къалурда. Дуьньядин сионизм вири къуватралди чи Союз чукIуриз алахъда, Россиядивай мад садрани къахрагъиз тежедайвал. СССР-дин къуват халкьарин дуствиле ава. Женгинин хци кIвенкI сифтени-сифте гьа и дуствал чIурунихъ, Россиядивай адан къерехар (областар, республикаяр) галудунихъ, атIунихъ элкъуьрда. Миллетчивили кьетIен къуватдалди кьил хкажда. Ада интернационализм, патриотизм са кьадар вахтунда эзмишда, амма-анжах са кьадар вахтунда. Миллетрин арадай чпин гзаф регьберар-пигмеяр, хаинар пайда жеда… РагъакIидай патахъ галаз хци аксивилер, зидвилер арадал къведа.
Амма гьихьтин вакъиаяр хьайитIани, са кьадар вахт фида ва цIийи несилрин дикъет, вилер (взоры) чи социализмдин Ватандин агалкьунрихъни гъалибвилерихъ элкъвен хъийида. ЦIийи несилри чпин бубайринни чIехи бубайрин пайдах хкажда. Абуру чпин гележег алатай тарихдин чешнейралди туькIуьрда”.
Ингье 2020-йисуз ЧIехи Гъалибвилин 75 йисан юбилей къейдзава. Ихьтин зурба вакъиайрин мярекатра хьайитIани, Сталинан тIвар ерли кьун тавун, адан лайихлувилериз кутугай къимет тагун еке муртадвал я. Адаз памятникарни хкаж хъайин, Волгограддал Сталинград тIварни эхцигин. Къвердавай пехъи жезвай США-дизни НАТО-диз, ягьсуз, вагьши фашистризни миллетчийриз кутугай жаваб гьа ихьтинди хьана кIанда.
Уинстон Черчилль, дяведин йисара Великобританиядин премьер-министр: “Агъур имтигьанрин йисара кьиле инихъ-анихъ ян тагур, мягькем, дурумлу гений, полководец И.В.Сталин аваз хьун Россия патал еке бахт хьана… Сталин адетдинди тушир хьтин жигер-къуват, къастунал кIевивал, дерин чирвилер авай, кьетIи, туьнт, карда хьиз, суьгьбетдани инсаф тийир кас тир, Англиядин парламентда тербияламиш хьанвай гьатта завай адан къаршида са затIни эцигиз жедачир. Адан эсерра гзаф зурба къуватди ванзава. И къуват акьван чIехи я хьи, вири вахтарин ва халкьарин руководителрин арада Сталин мад тикрар техжер хьтин кьетIенди хьиз аквада… Инсанриз ада гьейранардай хьтин гужлу эсер ийида. Ам Ялтадин кон-ференциядин залдиз гьахьдайла, чун вири, команда гайибур хьиз, кIвачел къарагъдай. Мягьтел жедай ажайиб кар: гъилер авадарна, тим-тикдиз акъваздай. Сталинахъ зурба акьул-камал авай. Ам четин макъамрай экъечIдай зурба устад, душман вичин душманрин гъилералди терг авур, ачухдиз империалистар лугьузвай чун империалистрин аксина дяве тухуниз мажбурай инсан тир…
Ада Россия туьрез гваз кьабулна, атомный яракьдалди таъминди яз туна…”
Кордел Хелл, США-дин госсекретарь: “Сталин тажубардай хьтин кас тир. Адахъ адетдинбур тушир хьтин алакьунар, акьул-камал, практический месэлайрин гьакъикъи мана-метлеб фад кьатIудай бажарагъ ава…”
Пабло Неруда, Чилидин шаир: “Амай крарилай гъейри, кьакьан тушир буйдин, еке спелар квай и инсан дяведи машгьурна, хкажна, виниз акъудна; адан тIвар мецеллаз Яру Армиядин аскерар Гитлеран къеледал кьетIи гьужумдиз фена ва адан къван къванцел тунач”.
Алексий 1, Патриарх (1953-йис): “Чи халкьдин ЧIехи Регьбер И.Сталин амач. Чи халкьди вичин хсуси къуват яз гьисс авур чIехи къуват, жемиятдин къуват амач. ЧIехи Регьбердин вил, дерин дикъет гьахь, агакь тийизвай са область, терефни авачир… АкьалтIай зурба зигьиндин инсан яз, ада гьар са карда адетдин акьулдин касдиз таквадай, кьатIуниз тежер кар, тереф, гьакъикъат ачухдай”.
Гьазурайди — Ш.Шихмурадов
