Гьар сада къулай, хъсан яшайишдихъ, уьмуьр­дин рекье агалкьунрихъ, гъалибвилерихъ умудар кутур, мурадрин гуьгъуьна аваз, яргъи ва четин рехъ, тайин нетижайривни агакьай ВакIан йисни тарихда гьатна. Малум хьанвайвал, уьлкведа, республикада, гьар са районда, шегьерда, хуьре, кьилди-кьилди хизанрани, инсанрин кьисметрани рикIел аламукьдай, руьгьдиз разивал гъайи крар, вакъиаяр кьиле фена.

Россиядин вири агьалийриз талукь са шумуд вакъиа хьана. Абурук зегьметчи инсанар пенсиядиз фидай вахтар артухарун, мажибдин агъа кIанин кьадар (МРОТ) 11280 манатдив агакьарун, Крымдиз фидай зурба муьгъ ишлемишиз вахкун, уьлкве рекъемрин телевиденидал элячIун акатзава. Фикир желбдай, агъзурралди инсанрин кьисметра дегишвилер тур крар мадни ава. Владимир Путин Китайдиз фин, Москвадин центр областдин шегьерар сад-садахъ галаз электричкадин рекьералди алакъалу авун, “Сибирдин къуват” тIвар алаз Россиядин газ Китайдиз тухун, Путин Парижда “Нормандский форматдин” сергьятра аваз Франциядин, Германиядин ва Украинадин кьиле авай ксарихъ — Макронахъ, Меркелахъ, Зеленскийдихъ галаз гуьруьшмиш хьун, Казанда рабочий пешейрин дуьньядин чемпионат кьиле фин, Красноярскда — хъуьтIуьн универсиада…­

ВакIан йис дагъустанвияр патални рикIел аламукьдайди хьана. Республикада  кьиле физвай къени, бегьерлу крар, са рахунни алач, РД-дин Кьил Вла­димир Васильева кьиле тухузвай сиясатдихъ ва уьмуьрдиз кечирмишзавай крарихъ галаз ала­къалу я. Милли проектрин сергьятра аваз Да­гъус­танда республикадин, муниципальный ва феде­раль­ный рекьер къайдадиз гъизва, цIийибур туь­­­кIуьрза­ва, шегьерар, хуьрер аваданламишзава, ци­кай кьитвал авай чкаяр хъвадай целди таъминарзава, обра­зованидин, медицинадин дараматар эцигзава…

20-мартдиз Дагъустан Республикадин ругуд лагьай сеферда хкянавай Халкьдин Собранидин 33-сессия хьана. Анал РД-дин парламентдиз Чар гваз экъечIай Дагъустандин Кьил Владимир Васильева къейдна: “Россиядин Федерациядин Президент Владимир Владимирович Путинан Чарче раижнавай, гьакIни “майдин Указдалди” тайинарнавай везифаяр чун патал кар алайбур я. Государстводин политика инсан патал лап важиблу месэлаяр гьялунал — адан хатасузвал таъминарунал, ам кар-кеспидик кутунал, дуллухар хкажунал, яшамиш хьун патал къулай шартIар яратмишунал, тIем акакьдай ва ерилу образование къачунал, медицинадин куьмек агакьарунал желбда”.

Владимир Васильева вичин Чарче карчивилиз куьмек гунин ва Дагъустандиз инвестицияр желб авунин месэлайрай кьабулзавай серенжемрикай суьгьбетна. Республикада образованидин ва медицинадин хилер вилик тухуниз еке фикир гузва. Ада лагьайвал, гьар са школьник учебникралди таъминарун герек я. ЦIинин йисалай чун 11047 ученик патал чкаяр жедай 33 школа эцигунив эгечIзава. И мурадар патал федеральный бюджетдай чав 3,9 миллиард манатдилай виниз такьатар агакьна. “Виш школа” проект кьилиз акъудунин барадай хъсан тежриба кIватIнава.

Медицинадин рекьяй виниз тир технологийрал бинелу куьмек гузвай медицинадин идарайрин кьадар йисалай-суз артух жезва, 2018-йисуз саки 6 агъзур дагъустанвидиз ахьтин куьмек гана. Им, ада­лай вилик квай йисав гекъигайла, тахминан 24 процентдин гзаф я. 2019-йисуз и делил мадни 35 процентдин хкаж хьана.

В.Васильева гъиле авай йисан бюджетдай инвалидар яшайишдин кIвалералди таъминарун патал 300 миллион манатдилай тIимил тушиз такьатар чара ийидайдакайни малумарна.

Кьиблепатан Дагъустан патал ам квелди лишанлуди хьана?

Сифте нубатда къейд ийиз кIанзава хьи, лезги халкьди вири уьлкведихъ галаз санал виликди еримишзава, халкьдин майишатдин саки вири хилера зегьмет чIугвазва, санлай уьлкве абад авуник вичин пай кутазва.

ВакIан йисан зурба вакъиайрик са шумуд акатзава. Сифте нубатда чна ХХ асирдин Гомер, Дагъус­тандин ва лезги литературадин классик, милли чIа­лан устад, арифдар СтIал Сулейманан юбилейдиз талукь мярекатар рикIел хкун лазим я. Абур Ма­хач­къалада, Дербентда, Москвада, Санкт-Петербургда, Россиядин са шумуд регионда, Азербайжанда, чи вири районра ва, кьилиндини, Агъа СтIал­дал кьиле фена. Меркезда М.Горькийдин тIва­рунихъ галай Урусрин драмтеатрдин ЧIехи залда, РД-дин Гьукуматдин Председателдин Сад лагьай заместитель Анатолий Къарибова, заместитель Рамазан Жафарова, Россиядин писателрин Союздин секретарь Иван Голубничийди, РД-дин писателрин Союздин председатель Мегьамед Агьмедова, Сулейман-Стальский райондин муниципалитетдин кьил Нариман Абдулмуталибова ва жавабдар маса къуллугъчийри, яратмишдай идарайрин, общественностдин векилри иштиракай юбилей чIалан зурба устаддиз, арифдардиз рикIивай гьуьрметзавай, ам рикIел хуьзвай мярекатдиз элкъвена. Агъа СтIалдал, гзаф чкайрай атана, кIватI хьайи кьван махлукьатди и кар мад сеферда тестикьар хъувуна.­

Ахцегьа лезги халкьдин милли медениятдинни тарихдин алемда кьетIен гел тазвай жанлу вакъиа хьана — лезгийрин къагьриманвилин “Шарвили” эпосдин сувар къад лагьай сеферда кьиле тухвана. И девирда ам лезги халкьдин вичиз теш­пигь авачир хьтин лап багьа ва метлеблу сувариз, республикадин дережадин кьетIен вакъиадиз элкъвена. И юкъуз­ Ахцегьиз — Шарвилидин гъвечIи  ватандиз — Моск­вадилай гатIунна, хейлин регионрай, ва гьакI къецепатан уьлквейрайни агъзурралди­ мугьманар атанвай. Лугьун лазим я хьи, абур милли­ руьгьдин садвал, къанажагълувал, Дагъустандин халкьарин дуствал лишанламишзавай зурба ва­къиадик хушви­лелди шерик хьана. Ахцегьрин хуьруьн куьчеяр Агъул,­ Дахадаев, Докъузпара, Рутул­, Кьурагь, Ме­гьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Та­басаран, Хив районринни Дербент, Дагъус­тандин Огни шегьер­рин ва чкадин музыкадин, деко­ративно-прикладной искусстводин, фольклордин къазанмишунар, агалкьунар, дагъви халкьарин медениятдин ирс къалурзавай зурба майдандиз элкъвена. Мугьманриз Кьиблепатан Дагъус­тандин районрин рикIин ачухвилелди, мугьманпересвилелди теклифзавай майданар, хуьрекар, кьуьлер акуна, абу­ру тIямлу няметрин дад акуна, ис­кусстводин ус­тадрин манийрихъ яб акална. И суваррин мярека­тар иштиракчийрин рикIера яргъал­ди амукьдайдал шак алач.

Са кар мад къейд ийиз кIанзава. Къад йисан де­­вирда “Шарвилидин” премиядиз лайихлу хьайи кса­рин жергеда милли культура, литература, илим, спорт, экономика вилик тухуник еке пай кутур ва ку­­тазвай инсанар ава: Байрам Салимов, Абдуселим­ Ис­­маи­лов, Ханбиче Хаметова, Ризван Ризванов, Се­­дакъет Керимова, Пакизат Фатуллаева, Шагьабу­дин Шабатов, Арбен Къардаш, Майрудин Бабаханов, Нариман Ибрагьимов, Мегьамед Гьуьсейнов, Асеф Мегьман, Къагьриман Ибрагьимов, Агье­д Агъа­ев, Фируза Вагьабова, Айбике Гъаниева, Фари­да Гъа­ниева, Ярали Яралиев, Аликбер Аликберов, Фей­­зудин Нагъиев, Заур Алисултанов, Марина­ Ибрагьимова, Абдулла Гьабибов, Ибрамхалил Рамаза­нов, Фатагь Къурбанов, Ариф Керимов, Исми­хан Къа­димов, Эйваз Гуьлалиев, Дашдемир Шерифали­ев, Абдулафис Исмаилов, Назим Гьуьсейнов, Аль­­бе­рт Селимов, Радик­ Исаев, Жабар Аскеров, Гьабиб­ Аллагьвердиев, Жабраил Гьажиев, Фетали Рагьи­мов…­

Докъузпара районда альпинизмдай кьиле фейи Россиядин чемпионатни лишанлу вакъиайрикай сад я. Яру дагъди вичин ценерив Россиядин вири пи­пIерай атанвай дагъларин ку­кIушар муь­тIуьгъар­дайбур кIватIна. Спортсменри Яру дагъдин­ рагарай­, чархарай виниз хкаж хьунин рекьяй акъажунар кьиле тухун патал лугьуз тежер кьван къулай­ чка тирди къейдна. Ина ихьтин жуьредин серенжемар йиса кьиляй-кьилди тухуз жезва. Амма мугьма­нар ва альпинистар кьабулдай чкаяр, чарасуз герек къуллугъар ийидай идараяр бес тахьуни хъсан кардиз кьецI гузва. Лазим тир шартIар ярат­мишайтIа, ина ял ягъиз, альпинизмдал­ машгъул жез кIанза­вай­бу­рун кьадар са шумуд сеферда артух жеда. Ида рай­­ондин бюджетдизни пул гъида, жемятдиз чпин яр-емиш, майваяр маса гудай мумкинвални жеда.

Кьиблепатан Дагъустандин агьалийри кар алай рекьер къайдадик тахьунилай, гьукумдин талукь идарайри и месэладиз фикир тагунилай пара наразивалзавай. И нукьсанни арадай акъудна. ВакIан йисан 10-ноябрдиз Мегьарамдхуьруьн районда автомобилрин “Мегьарамдхуьр-Ахцегь-Рутул” рекьин участок (29-40 километр) тамамвилелди ремонтна акьалтIаруниз талукь мярекат хьана. Къейд авун лазим я хьи, автомобилрин и рехъ ремонтунин кIва­лахар “Автомобилрин хатасуз, ерилу рекьер” милли проектдин бинедаллаз тухвайди я. Мярекатдал авур вичин рахунра райондин кьил Фарид Агьмедова къейдна: “Мегьарамдхуьруьн райондин мулкарай яна физвай улакьрин кьадар къвердавай артух жезвайди фикирда кьурла, автомобилрин рехъ ремонт авуни, са шакни алачиз, адан ери хъсан ва къулайвилер хьуниз куьмекда. И вакъиади чак шад­вилин гьиссер кутазва, вучиз лагьайтIа, транспорт­дин гьерекат пайгардик кутун — им райондин мулкар­ вилик тухудай мумкинвал гузвай шартI я. Ида чкадин агьалийри экономикадин жигьетдай активвал къалурунизни виликди рум гуда. Автомобилрин и рехъ ремонт авунилай гъейри, районда республикадин метлеб авай, Самур станциядихъ тухузвай автомобилрин “ЦIийи Гъепцегь-ЦIийи Филер-Тагьир­хуьр-Ялама” рехъни дибдай цIийикIа туь­кIуьр хъу­вунин кIвалахар давам жезва.

19-октябрдиз РД-дин Гьукуматдин Председатель Артем Здунован иштираквални аваз автомобилрин “ЛукIар-Ярукьвалар” рехъ ишлемишиз вахкана. Ида “ЦIийи Филер-Тагьирхуьр” таможнядин пунктарихъ агакьдалди авай мензил 21 километрдин куьруь ийи­дай ва рекье жезвай вахт зур сятинилай гзаф тIими­лардай мумкинвал гузва. Гила Самурдиз, Приморск­диз, Хважа-Къазмайрал, Бут-Къазмайрал, Уружбадал ва маса хуьреризни, цIар илитIна, Цийи Гъепцегьрилай фин герек амукьдач.

Лезгийрин уьмуьрда тарихда гьатдай вакъиадиз Лезги чIалал тухвай диктантни эл­къвена ла­гьай­тIа, жеда. И кьетIен мярекат тешкилунин комитетдик республикадин “Лезги газет”, мергьяматлувилин “Леки” фонд, ФЛНКА, Сулейман-Стальский райондин администрация, Бакуда авай “Самур” медениятдин макан ва газет, “Дербент” РИА, Ярославлда авай лезгийрин милли медениятдин автономия, Махачкъала ва Дербент шегьерра авай МЛНКА-яр, “Дербент” фонд, Кьиблепатан Дагъустандин жегьилрин Союз ва масабур квай. Вири дуьньядин лезгийрин умуми диктантдиз талукь мярекатдин кьилин макьсад хайи чIал, меденият машгьу­рун, виликди тухун, лезги чIалал кхьинин савадлувал хкажун, жемиятдин ва СМИ-рин фикир хайи чIалан месэлайрал желбун тир.

Разивалдай кар ам я хьи, дидед чIалал диктант Махачкъалада, Дербентда, Каспийскда, Сулейман-Стальский, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн, Докъузпара, Ахцегь районра, Белиж поселокда, Москвада, Санкт-Петербургда, Ярославлда, Красноярскда, Краснодарда, Татарстанда, Астраханда, Ханты-Мансийский автономный округда, Белоруссияда, Украинада, Эстонияда, Туьркияда, Азербайжанда ва масанра авай лезгийри кхьена. Диктант кхьин патал шегьеррин, хуьрерин мектебра ва маса идарайра кьилдин майданар виликамаз тешкилуналди, чкайрал жавабдарвал чпин хивез къачур ватанэгьлийри вири крар тарифлудаказ кьилиз акъудна. Ам Дагъустандин халкьдин шаир, XX асирдин Гомер СтIал Сулейманан 150 йисан юбилейдиз талукьарна. И кардихъ галаз алакъалу яз, диктантдин текст патал шаирдин уьмуьрдиз талукь “Жувакай ихтилат” эсердин са чIук къачунвай.

Сентябрдин вацра Мегьарамдхуьре РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министерстводи, Дагъустандин Муфтиятди ва Мегьарамдхуьруьн райондин администрацияди тешкилай “Ярагъ Мегьамед эфенди — Дагъустандин чIехи дамах” форумда тIвар-ван авай гзаф ксари иштиракна. Зурба арифдар, камаллу шейх алай аямдин несилар патал уьмуьрдин чIехи муаллим, дагъвийрин сад лагьай демократ, гьахълу гафунинни имандин, азадвилинни эдебдин терефдар, Дагъларин уьл­кведин халкьар сад ийизвай чешме, ярж хьайиди къейдна.

Чна вирида алукьзавай йис мадни хъсанди, хийир­лу краралди булди хьуник умуд кутазва. Къуй а умудар кьилизни акъатрай!

Нариман Ибрагьимов