Алай аямдин Дагъустандин литературада (гьикаятда) классик хьиз гьатнавай Межид Жарасович Гьажиеван и йикъара 90 йис тамам жезва. Гьайиф, вич чи арада амачиз гзаф йисар я. Амма адан ирс чав гума: “Жегьил уьмуьр”, “Дагълара”, “Са булахдай яд хъвайибур”, “Гезентидин эхир”, “Ирид къаш”, “Им къван, имни терез” ктабар, цIудралди очеркарни новеллаяр, жуьреба-жуьре чIаларай авунвай таржумаяр, кхьинар, къейдер ва масабур.
Им квахьдай ирс туш! Дагъустандин халкьдин шаир, писателдин халу Шагь-Эмир Мурадова кхьенвай са шиирда ихьтин цIарар ава:
Межид, чи Межид, сивел зар алаз,
Уьмуьрдикай вун хуш рахаз жедай.
Ви гьар са ктаб, гуьзел тIвар алаз,
Акъатайла, чи кефи саз жедай.
Авай гаф чинал лугьун яз къилих,
Веревирд ийиз девирдин гелер,
На яшайишдин кхьена тарих,
ЧIалан къуватдив чIагурна чилер…
Куьруьбур ятIани, халкьдин шаирди и цIарара чIехи писателдин, чIалан гьакъикъи заргардин, зурба ватандашдин руьгьдин къамат виливай кьатIуз жедай рангаралди лишанламишнава.
Межид Гьажиеван сивел, гьакъикъатдани, датIана хъвер жедай. Иллаки яратмишзавай жегьилар акурла. Вичин яратмишунрани ам жегьил я. Чавайни ам гьа жегьил руьгь, илгьамдин ялав къуватда амаз къакъатна.
Межид Гьажиеваз кьисметди акъудай рехъ регьятди хьайиди туш. Ам кьакьан дагъдин Къурушрин хуьре (Докъузпара район) 1929-йисан декабрдин вацра дидедиз хьана. Аялвал дяведин йисарал гьалтайдан гьал гьикI жеда? Вични — а мишекъат дагълара… А йисарин гьакъикъат Межид Жарасовичан стха, чIалан муаллим ва шаир Малик Гьажиева икI рикIел хкизва: “1942-йис. Четин ва залан йис. Къурушрин хуьр. Булутрилайни виневай хуьр. Ватандин дердияр къурушвийрини гьиссзава, абуруни чпин бубаяр, рухваяр фронтдиз рекье твазва… Хуьрел звал ала: яйлахрай хтай чубанар, лашар гадарна, хипер, малар, балкIанар дидейрални вахарал, кьуьзуь бубайрални балайрал тапшурмишна, дяведиз рекье гьатна. Шел-хвал, эхиримжи, амма умудлу гуьруьшмиш хъхьунар. Къурушдилай Усугъчайдал кьван фенвай рехъ цIиргъ яна инсанрив, балкIанрив ацIанва. Рухваяр фронтдиз физва. Ватан хуьз, намус хуьз, азадвал хуьз, фронтдиз физва…
Чи бубани фронтдиз ракъурзавай балкIанар ва маса парар гваз (абур са шумуд кас авай) Дербент галай патахъ рекье гьатнавай.
Экуьнилай фад къарагъна, бубадин этег ахъай тийиз, вичин бубадихъ галаз Дербентдиз фида лугьуз, Межид гьазур хьанвай. Бубади адаз “ваъ” лагьаначир. Амма я бубадиз, я муькуь итимриз Межидан рикIе вуч аватIа чизвачир. “ГъвечIи куьмекчи я, къуй атурай”, — лагьанай бубади.
Фронтдиз ракъурзавай балкIанар ва парар кьабулдай пунктуна эглеш хьайи бубадиз мад Межид ахкунач. Гзаф къекъуьнар хьана — са югъ, кьве югъ — Межидан гелни амачир… Буба хуьруьз хтана, кIвализни залан хабар гана. Амма Межид катна, катна фронтдиз… Солдатар авай вагонда чуьнуьх хьана, фронтдиз физ алахъна. Амма гъвечIи “патриот” са арадилай кьуна, кьулухъди рекье хтуна. Межида гьиллеяр авуна, вичихъ касни амайди туш лагьана. Гьа икI адан рехъ яргъариз акъатна. Саки 1946-йисан гатфаралди. Каспийск, Махачкъала, ахпа Самарканд, Ташкент, анайни — Нижний Тагил. Гзаф пешейрин иеси хьана: сварщик, тракторист, слесарь, токарь, бухгалтер ва эхирдайни — писатель…
Зи рикIел 1948-йис алама. Хуьре хьайи са татугайвиликай Межида фельетон кхьена, “Социализмдин пайдах” газетдиз ракъурна. Тахсиркарар дуьздал акъудна лугьуз, кьилевай ксариз и кар хуш хьаначир ва ам, бухгалтервиляй экъечIна, Махачкъаладиз финиз мажбур хьанай…”
Эхь, ихьтин уьмуьрдин рехъ-имтигьанар алудайдалай кьулухъ Межид Гьажиева эдебиятдиз камар къачуна, вичиз акур-такурдакай шиирар, фельетонар, гьикаяяр кхьена. 1955-йисуз Даггизда адан сифте ктабни (“Жегьил уьмуьр”) акъудна, ахпа Москвада М.Горькийдин тIварунихъ галай Литинститутдиз гьахьна. Гьана амаз мад са ктаб урус чIалал чапдай акъудай ам 1958-йисуз СССР-дин писателрин Союздин членвиле кьабулнай.
Чаз чидай делилралди, ихьтин дережадив акьван фад агакьай ам лезгийрикай сад лагьай кас я! Адахъ галаз гьа са вахтунда ихьтин рехъ шаир Алирза Саидовани тикрарна. Пешекар писатель яз Махачкъаладиз хтай Межид Жарасовичакай неинки са лезгийрин, гьакI Россиядин ва Дагъустандин вири миллетрин яратмишдай векилрин руьгьдин дуст ва амадаг хьана. Адан гьакъиндай хуш келимаяр кхьин тавур машгьур шаир ва я писатель, хъсан журналист бажагьат ама. Абурун жергеда Михаил Шолохов, Семен Липкин, Яков Козловский, Чингиз Айтматов, Мустай Карим хьтин дуьньядин классикадин векилар, Дагъустандай Р.Гьамзатов, М-З.Аминов, Б.Рамазанов, Х.Авшалумов, М.Митаров, А.Саидов, И.Гьуьсейнов, Б.Гьажикъулиев, К.Абуков хьтин устадар ава.
Лезги писателрикай Къурбан Акимова (Гьаким Къурбана), Заидин Гьасанова чпин ктабар адаз бахшна. ГьикI хьи, гьикаятдин куьруь жанрайрин устадвилин тарсар абуру Межид Гьажиевавай къачурдал шак алач.
Гуьгъуьнлай Межид Гьажиеван «школа» чи гзаф жегьилри куьтягьна. Нажмудин Шихнебиев, Мегьамед Ведихов, Мегьамед-Садикь, Абдул Фетягь, Абдуселим Исмаилов, Арбен Къардаш гьа жергедай я. Куьрелди, чIехи камалэгьли устаддин ирс (рехъ) цIийи несилри цIийи шартIара давамарзава.
Межид Гьажиева лезги журналистикада — “Социализмдин пайдах” газетда кутур рехъни кьетIенди, вичелай гуьгъуьнин несилри чешне къачурди я. А жергеда Казим Казимов, Нариман Ибрагьимов, Нариман Къарибов хьтин авторар ава. И цIа-рарин автордиз Межид Гьажиеван фельетонар ва очеркар кхьинин устадвал хуш я ва а кар гилан шартIара давамарзава. Эхь, устаддин ирс садрани квахь тийирди, вичелай гьамиша чешне къачудайди я.
Государстводин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай премиядиз лайихлу хьайи “Им къван, им терез” роман вири Дагъустандин литературада вичихъ тешпигь авачирди яз гьатнава, ам чи саки вири чIаларизни элкъуьрна, мектебра, вузра чирзава… Гьайиф чIугвадай са кар ава: устаддин ирс тамамвилелди кIватIна, чапдай акъудна, дериндай ахтармишна, несилрив агакьарнавач. Вичикайни са артух рахазвач. ИкI тахьун лазим тир…
Мердали Жалилов
