Сулейман-Стальский райондин — 90 йис

… Сулейманан, Эминанни Меликан,

Гьасананни Алибеган ватан я!

Дидедин чIал, адетар хуьз виликан,

Лигим хьанвай къагьриманрин макан я…

(Саират  Агьмедпашаева, “Азиз ватан!”)

 

Девиррилай девирралди атана,

Несилрилай несилралди тухвана,

Чи райондин кьиле кьегьалар хьана.

Кьудкъанни цIуд йисан яшар мубарак…

(Важибат  Насруллаева, “Мубарак!”)

19-октябрь — Сулейман-Стальский  райондин тарихда, милли медениятда экуь гел тадай югъ. Виликамаз ватандашриз, мугьманриз хабар ганвайвал, алатай киш юкъуз райондин 90 йисан юбилей гурлудаказ, вини дережада аваз къейдна. Гьеле пакаман кьиляй Кьасумхуьр, суварин либасда аваз, мугьманар ва районди­лай  къеце яшамиш жезвай ватандашар къаршиламишиз гьазур хьанва.

Ленинан майдандин кьуд пад тирвал, гьакI кьилин куьчейрин кьве патани — пайдахар, райондин тарихдиз ва экономикадиз талукь, гьакIни  мугьманрин тIвар­цIихъ хуш келимаяр кхьенвай баннерар, транспарантар ава, куьчеяр ва кьилин майдан безетмишнава. Район юбилейдиз хъсандиз гьазур хьанвайди, тешкиллувилин, ха­тасузвал таъминарунин ва амай кIвала­харни тарифлудаказ кьилиз акъуднавайди гьасятда виле акьазвай… Райондин регьберди вири крар тамамвилелди бажармишун истемишзавайла, ам вич гьар са месэладив жавабдарвилелди эгечIза­вайла, ма­са­­кIа хьунни мумкин туш. Шаксуз, юбилейдиз талукь мярекатра райондин администрациядин, образованидинни культурадин идарайрин, тешкиллувилин комитетдинни общественностдин къуватар сад авурла, нетижаярни лап хъсанбур хьана. И карда иштиракай гьар садаз баркалла ва аферин!

XX асирдин Гомеран ватанда мярекат гурлуди жедайди виридаз виликамаз чизвай. Югъни рагъ авай гуьлуьшанди хьана. Кьилин мярекатар Кьасумхуьрел тешкилнавай. Гила галай-галайвал…

Ленинан майдандин са пад хуьрерин (Кьасумхуьруьн, КIварчагърин, Курхуьруьн, ЦIийи Макьарин, Кьулан СтIалрин, Цмуррин, Шихидхуьруьн ва маса, вири — 16) милли майданрин ихтиярда вуганва. Гьар сада милли хуьрекар — иситIани на­тIуфа, хинкIални пичIекар, афарарни хьран фу, нисини чIем, самовардин чай, район чпелди пара девлетлу тир багъ-бустандин  гьар са нямет эцигнавай суфраяр дуьзмишнава. Инра халкьдин гъилин сеняткарвилер — гамарни гебеяр храдайбур, чхрайрал гъалардайбур, сар эвядайбур… кIвалахрик ква. Лезги хуьрерин тарихдиз, медениятдиз талукь выставкайриз чка ганва. Далдам-зуьрнедин ван кьуд патаз чкIан­ва. Инсанрин къулайвал патал майдандал, Ленинан памятникдин вилик,  чIехи “кьурар” туькIуьрнава. СтIал Сулейманан тIвару­нихъ галай сквердилай са тIимил яргъа — спортдин акъажунар кьиле тухудай майданар ва икI мад…

Инал туькIуьрнавай концертдин сегьне гьеле пакам кьиляй девлетлуди тир программадин иштиракчийрин ихтиярда вуганвай. Мярекат кьиле тухузвайди тир Ярагьмед Ярагьмедова нубатдалди сегьнедал чкадин пешекар ва гье­вес­кар артистриз, Дагъустандин гзаф пипIерай атанвай мугьманриз (гьа гьисабдай яз Бакудин “Сувар” ансамблдин солистка Жавагьир Абдуловадиз, Роза Гьажимурадовадиз, Рашад Ибрагьимоваз ва мсб.), манидарринни кьуьлердайбурун дестейриз, Лезгийрин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай госмуздрамтеатрдин векилриз ва гзаф масабуруз “гаф гузвай”. Абуру, чпин нубатдай яз, районэгьлийриз юбилей тебрикзавай, чпин устадвал къалуруналди, кIватI хьанвайбурун гуьгьуьлар хкажзавай.

Сятдин цIуд. Райадминистрациядин гьаятдин кьве патани акъвазнавай волонтёррин дестеди мугьманар къаршиламишзава, лишанлу вакъиадиз талу­кьар­­навай медалар абурун хуруйрал алкIур­­зава…

Сулейман-Стальский райондин регьбер Нариман Абдулмуталибов кьиле аваз, райондин активдин дестеди, гъилера­ цуь­к­верин кIунчIар авай аялри багьа­ мугь­­­манар, — Да­гъустандин Гьукуматдин Пред­се­датель Артём  Здунов кьиле авай республикадин делегация, РФ-дин Гос­ду­­мадин  ва  РД-дин  Халкьдин  Собра­нидин де­путатар, республикадин са жерге шегьерринни районрин кьиле авай ксар… кьелни фу гваз къаршиламишзава.­ Хваш-беш авурдалай кьулухъ багьа мугьманар яхди райцентр галайвал рекье гьатзава.

Мярекатрик иштиракай багьа мугьманрин жергеда мадни ава: РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель Рамазан Жа­фаров, РД-дин экономикадин ва мулкар вилик тухудай министр­дин везифаяр вахтуналди тамамарзавай Гьа­жи Султанов, Дагъустандин чилерин ва эменнидин алакъайрин рекьяй министр Агъа­рагьим Къагьиргьажиев, РД-дин промышленностдин ва энергетикадин министр Сайгидпаша Умаханов, Дагъустандин Халкьдин Собранидин депутат Гьамидуллагь Мегьамедов, общественный ва политический деятель Имам Яралиев, меце­нат Марат Шайдаев, райондин общественностдин векилар, райондилай къеце яшамиш жезвай чи ватандашар ва икI мад.

Шад мярекатар урус халкьдин векилрин — пешекаррин гьуьрметдай хкажнавай стелладал ва СтIал Сулейманан тIварунихъ галай багъда (сквер) Дагъустандин халкьдин шаирдин  памятникдал Н.Абдулмуталибова ва А.Здунова цуьквер эцигунилай башламишна. Ахпа мугьманар райондин активдихъ галаз Ленинан майдандал туькIуьрнавай милли майданриз (этнопипIериз) килигна. Далдам-зуьрнедин сесерик кваз хуьрерин культурадин работникри багьа мугьманрив милли тIуьн-хъунар дадмишиз туна. УстIарри гъилин сеняткарвилерихъ, халкьдин манийрихъ галаз танишарна…

Гьихьтин лезги сувар, мелни мехъер, межлис хьурай симинин пагьливанар галачир! И мярекатдикни абуру чпин гьунарар къалурзавай. Абурун устадвилиз, Испикрин хъенчIин къапар гьазурунай мастер-классдиз (хъенчIин къапарин выставкани тешкилнавай), гьакIни аялрин художественный школадин, аялрин яратмишунрин кIвалин аялринни муаллимрин кIвалахрин выставкадиз, ктабрин стендриз, чкадин продукциядихъ галаз танишарзавай павильонриз… килигайдалай  кьулухъ мугьманар суварин серенжемар кьиле тухузвай чкадал рекье гьатзава…

Сятдин 12 тамам хьайила, мярекатрин вири иштиракчийри, гьа гьисабдай яз республикадин делегациядини, райондин вилик-кьилик квай ксарини, шад мярекат кьиле физвай сегьнедин вилик, чIехи «кьурарик», чкаяр кьуна. Мярекат, сифте гаф рахуналди, “Сулейман-Стальский район” муниципальный райондин кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибова ачухна.

— Гьуьрметлу районэгьлияр, играми мугьманар!  Къе Куьредин берекатлу чилел — Етим Эминан, Алкьвадар Гьасан эфендидин, СтIал Сулейманан ватанда — зурба сувар, чи хайи макан, Сулейман-Стальский район арадал атана 90 йис тамам хьунин юбилей къейдзава. 90 йис тарихда са акьван чIехи вахт туш, амма им чун патал кIвачел акьалтунин, вилик финин ва гзаф халкьарикай ибарат Дагъустандин амай стха районрин арада лайихлу чка кьуниз куьмекзавай девир тир. 1929-йисан 3-июлдиз ВЦИК-дин Президиумдин Къарардалди вичик Мегьарамдхуьруьн, Кьурагь ва Табасаран районрин са кьадар мулкарни акатзавай Кьасумхуьруьн район арадал гъана. Им ДАССР-дин чIехи районрикай сад тир. Иник хуьрерин 53 совет акатзавай. Райондин сифтегьан регьбер машгьур революционер Юсуф Герейханов тир. Адан тIварунихъ виридалайни­ ­чIехи совхоз ва кьве хуьр гала.  Жуьреба-жуьре йисара райондиз, КПСС-дин райкомдин сад лагьай секретарар ва райондин администрациядин кьиле авай ксар яз, Набиев Мегьамеднаби Мегьамедсаидовича, Аликберов Гьажи Алиевича, Жафаров Абдусамад Жафаровича, Капитонов Семен Александровича, Кисриев Фрид Гьасановича, Багъиров Мамед Цурафовича, Юсуфов Рамазан Юсуфовича, Керимов Ибадуллагь Керимовича, Ра­мазанов Шафидин Мегьамедрасуловича, Садикьов Абдулмуталиб Садикьо­вича, Гьажибалаев Ших­бала Гьажибалаевича, Альдеров Сиражудин Къадировича, Мейланов Пирмет Алиметовича, Мегьтиев Зейдулагь Бабаевича, Тагьиров Ибадуллагь Гьажимирзоевича, Мейланов Алимет Алиметовича, Агьмедов Мусаиб Гьажибалаевича, Абакаров Рудин Абакаровича, Саругъланов Зейнудин Шай­даевича, Нежведилов Гьамидэфенди Пашаевича, Бутаев Низами Ниязовича, Яралиев Имам Музамудиновича регьбервал гана. 1969-йисан 12-майдиз РСФСР-дин Вер­ховный Советдин Президиумдин Указдалди Кьасумхуьруьн райондикай чIехи шаир, чи ватандаш СтIал Сулейман дидедиз хьайи­далай инихъ 100 йисан юбилейдин гьуьрметдай Сулейман-Стальский район хьана. Алай йисуз халкьдин шаир дидедиз хьайидалай инихъ 150 йис тамам хьунихъ галаз санал чна райондиз адан тIвар гана зур асир алатунни къейд­на, — лагьа­на На­риман Абдулмуталибова.

Гуьгъуьнлай ада райондин девлетлу тарихдин чинрикай, гьа гьисабдай яз райондин тарихда экуь гел тур районэгьлийрикай, къудратлу Советрин Союз чукIуникди вири уьл­кве патал, гьа гьисабдай яз Сулейман-Стальский район патални четинбур тир перестройкадин йисарикай, уьлкведин властдин кьилиз В.Путин, РД-дин кьилиз В.Васильев атуникди арадал атай дегишвилерикай, агалкьунрикай ва икI мад гегьеншдаказ суьгьбетна.

Вичин докладда Н.Абдулмуталибова райондиз алимрин, шаиррин, арифдаррин ма­кан гьавайда лугьузвачирди, райондай 300-далай виниз илимрин кандидатар ва докторар акъатнавайди, абуру, хайи макандин векилар яз, республикадин ва уьлкведин машгьур вузра лайихлудаказ зегьмет чIугваз­вайди къейдна. Хайи район машгьур авур ксарин жергедай яз ,ада Алкьвадар Гьасан эфендидин тухумдай тир РАН-дин академик, РАН-дин философиядин Институтдин регьбер А.Гьуьсейнован, машгьур кавказовед, профессор А.Шихсаидован, профессор, ДГУ-дин сад лагьай ректор хьайи А.Абилован ва масабурун тIварар еке гьуьрметдивди кьуна. Къенин юкъуз машгьур ватандашрин крар жегьилри лайихлудаказ давамарзавайди, ахьтинбурун жергедай тир 27 йисан яшда аваз физикадинни математикадин илимрин докторвилин тIвар къазанмишай Заур Алисултановак, Москвадин, Санкт-Петербургдин ва уьлкведин центральный районрин кесерлу вузра вишералди кIелзавай чи районэгьлийрик чIехи умудар кутунвайди къейдна.

Нариман Абдулмуталибова республикадин кьилиз Владимир Васильев атуникди районда хъсан патахъ кьиле фенвай дегишвилерикайни лагьана. Абурун жергедай яз, Эминхуьре 440 аял патал чкаяр авай школа ачухна, йисан эхирдалди Алидхуьруьн юкьван школади вичин ракIарар ачухда, къведай йисуз лагьайтIа, яшайишдин рекьяй еке метлеб авай “Сардархуьр-ДаркIушрин Къазмаяр” водопровод ишлемишиз вахкуда, Герейханован хуьруьн 2-отделенида школа, Чуьхверхуьрел  аялрин бахча ва икI мад объ­ек­тар эцигун планрик ква. РД-дин Кьилин “150 школа” проектдин сергьятра аваз алатай йисуз райондин 5 школада ремонтдин кIвала­хар кьиле тухвана. Санлай къачурла, эхи­рим­жи са шумуд йисуз райондин экономикадиз 4 миллиард манат, гьа жигьетдай яз 700 миллион кьилдин ксарин ва мер­гьяматлу фон­дарин такьатрай инвестицияр атанва. Районда кьиле тухузвай хейлин крара “Рычал-яд” заводдин кьиле авай ксари, чи ватандашри-меценатри Зураб Шайдаева, Мамед Абасова, Шайдаеврин хизанди, Имам Яралиева, Салман Бабаева ва гзаф маса кса­рини еке куьмекар гузвайди къейдна.

Ахпа РД-дин Гьукуматдин Председатель А.Здунова Дагъустандин Кьил В.Васильеван, Халкьдин Собранидин ва вичин тIва­ру­нихъай юбилей къейдзавай,  райондин агьалияр тебрикна.­

— Къе Кавказди асирралди дамах авур такабурлу, гуьрчег халкьдин ватанди сувар къейд­зава. Куьн садра килиг, гьикьван гурлу­даказ ва тешкиллудаказ ина мярекатар кьиле физ­ватIа! Чаз аквазвайвал, район вилик физва ва Дагъустандин амай районринни шегьер­рин арада виниз тир нетижаяр къалурзава, — къейд­на ада. — Райондин кьиле авай ксарин, чкадин властдин органрин тайин мурадрихъ элкъуьр­навай ва пешекарвилин кIвалахдин нетижада  райондиз инвестицияр желбзава, агьалийрин гьал-агьвал хъсанарун патал еке кIвалах кьиле тухузва. Умудлу я, агьалийрин зегьметкешвили, карчивилин сообществоди райондиз инлай кьулухъни экономика вилик тухуз, агьалийрин дуланажагъ хкажиз куьмекда. За райондин агьалийрихъ мягькем сагъламвал, яргъи уьмуьр, хизанра хушбахтвал хьун алхишзава!

Чими келимайрилай гуьгъуьниз Артём Здунова, Рамазан Жафарова, Нариман Абдулмуталибова са шумуд касдив гьукуматдин ва муниципалитетдин патай наградаяр вахкана. ИкI, гзаф йисарин гьакъисагъ зегьметдай зегьметдин ветеран Исмаил Исмаиловаз — “За любовь к родной земле” гьуьрметдин знак, Кьулан СтIалрин Р.Халикьован тIва­ру­нихъ галай школадин муаллим Керим Бабаеваз — “Дагъустан Республикадин лайихлу муаллим”, Кьасумхуьруьн РЭС-рин кьилин ин­женер Марат Шамхаловаз — “Дагъустан Республикадин лайихлу энергетик”, Сулейман-Стальский ЦРБ-дин старший медсестра Маисат Балихановадиз — “Дагъустан Республикадин здравоохраненидин лайихлу работник”, “Россиядин халкьарин адетрин культурадин И.Тагьирован тIварунихъ галай центр” МБУ-дин художественный руководитель Ярагьмед Ярагьмедоваз-”Дагъустан Республикадин куль­турадин лайихлу работник”, муниципальный райондин экономикадин отделдин начальник Саният Ва­гьа­бо­вадиз — “Да­гъустан Республикадин му­­­ни­ци­пальный къуллугъдин лайихлу работник”, 1-нумрадин ДЮСШ-дин тренер-муаллим Аль­берт Межидоваз “Да­гъустан Республика­дин физический культурадин лайихлу работник” лагьай тIва­рар, райондин администрациядин кьилин пешекар Сабина Къазибеговадиз ва Кьулан СтIалрин Р.Халикьован тIва­ру­нихъ галай школадин муаллим Халилбег Халилбеговаз Дагъустан Республикадин Гьу­ку­мат­дин гьуьрметдин грамотаяр гана.

Са жерге ксарив, гьа жергедай яз Имам Яралиевав, Марат Шайдаевав ва масабурув гьакъисагъ зегьметдай, райондин экономика ва яшайиш вилик тухуник лайихлу пай кутунай ва райондин 90 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз “Сулейман-Стальский райондин вилик лайихлувилерай” гьуьрметдин знакар, са жерге ксаривни гьуьрметдин грамотаяр  ва маса шабагьар вахкана.

Нариман Абдулмуталибова хайи макан вилик тухуник пай кутазвай виридаз сагърай лагьана. Районэгьлийрин тIварунихъ гуьгъуьнлай РД-дин Халкьдин Собранидин депутат Гьамидуллагь Исмаилова, райондин общественный палатадин председатель Алимет Мейланова ва масабуруни тебрикдин гафар лагьана.

Райондин 90 йисан тарихдиз талукьарна (школайра кIелзавай ва бахчайра вердишвилер къачузвай аялрин  иштираквални аваз) къалурай сегьне лап итижлуди хьана.

Юбилейдин мярекатрин сергьятра аваз и юкъуз республикадин манийрин “Куьредин ярар” фестивални кьиле фена.

Суварин мярекатар нянин  сятдин 8-даз гужлу фейерверк ягъуналди акьалтIна. Дугъ­­ри­­данни, и югъ районэгьлийринни мугьманрин рикIера яргъалди аламукьдайди хьана.

Рагнеда Рамалданова