“Гьафтеда кьуд юкъуз кIва­лахун”. И хабарди гуьлуьшан юкъуз цавар рахай хьтин ван авуна. Гьасятда экономистар, по­­литологар, де­путатар, профсоюзрин векилар, журналистар, чиновникар… баянар гуз эгечIна. Садбуру — хъсан кар я, ма­­­садбуру — кьиле фидай месэла туш, пуд лугьудайбуру чиновникри чпин хийир патал ийизвай кар я… лугьуз хьана. И месэладикай рахан тийизвай садни авач. Гьелбетда, гзафбуруз, гьафтеда кьуд юкъуз­ кIва­лахна, пуд юкъуз ял ягъиз­ кIанзава. Амма кIан хьун пис туш, кар алайди чи уьлкведин экономика гьа дережадив агакьнавани, агакьнавачни чир хьун я.

Зегьметчи бязи инсанри суал гузва: и хабардихъ бине авайди яни? ТахьайтIа, гьакI халкьдин арада гъулгъула тун патал акъуднавай ванер-сесер яни?

Гьасятда лугьун, бине авайди, тестикьзавайди, теклифдин иесини РФ-дин Гьуку­мат­дин Председатель Дмитрий Медведев я. Ада вич президент тир вахтунда уьлкведин милициядикай полиция авунай. Гилани адаз тарихда гьатдай хьтин са кар мад ийиз кIанзава.

Алай йисан 11-июндиз Женевада Зегьметдин международный организациядин (МОТ) къаюмвилик кваз конференция кьиле фена. Анал рахадайла, Дмитрий Медведева вичин фикирарни ачухарна: “Алай вахтунда вири дуьньяда цIийи технологияр кардик кутазва. Ида неинки кIвалахдай чкаяр, гьакI кIвалахдин вахтни тIимиларзава, инсанриз азад вахт менфятлудаказ акъуддай мумкинвал яратмишзава. Инанмиш я хьи, гележегда чна гьафтеда кьуд юкъуз кIвалахда…”

Вичин фикирдихъ нетижа жедайди тестикьарун патал ада алай аямда Россияда кIвалах тешкилнавай гьалдикай иер гафар лагьана ва бязи уьлквейрин экономикадин ва кIвалахдин гьакъиндай мисаларни гъана. Генри Форда виш йис идалай вилик вичин карханайра гьафтедин кIвалахдин 48 сят 40 сятдал къведалди тIимиларна ва идакди заводра зегьметдин бегьерлувал хейлин хкажна. ЦIийи Зеландиядин са компанияди гьафтеда кьуд юкъуз кIвалахдай къайда туна ва Фордан карханайрилайни артух къазанжияр къачуна.

Международный конференцияда кIватI хьанвайбуру Д. Медведеван рахунар разивилелди кьабулна ва, Москвадиз хтанмазди, премьер-министрди зегьметдин министерстводиз 30-сентябрдалди Россияда гьафтеда кьуд юкъуз кIвала­хунин гьакъиндай вичив проект агакьарунин тапшуругъ гана. Гьа са вахтунда, проект гьазурдайла, Рос­­сиядин профсоюзрихъ ва промышленникринни предпринимателрин союздихъ галаз санал кIва­лахунни лазим тирдакай лагьана.

Россиядин аслу тушир профсоюзрин федерацияди (ФНПР) уьлкве­дин премьердин теклифдин тереф гьасятда хвена. Ада гьатта РФ-дин зегьметдин министерстводиз гьафтеда кьуд юкъуз кIвала-хунин гьа­къин­дай туькIуьр­навай теклифарни рекье тунвалда. Гьа са вахтунда ФНПР-дин векил Елена Корсаковскаяди и месэладиз талукь яз вичин баянар гузва.

Дуьньядин вилик фенвай хейлин уьлквейра фадлай гьафтеда 35 сятда кIвалахзава. Бязи уьлкве­йра ла­гьайтIа, — мадни тIимил, Нидерландра — 27 сятда, Фин­лян­­дия­да — 32 сяда. Амма Китайда — 60 сят­да. Россияда анжах 1991-йисуз гьафте­дин кIва­лах­дин вахт 40 сятдал хканай.

ГьикI авуртIа хъсан я? ФНПР-дин председателдин заместитель Андрей Исаева лугьузвайвал, роботар ва автоматар ишлемишуни, гьикI авуртIани, кIвалахдин вахт тIимиларунал гъида. Гьа чIавуз чна хкяна кIанда, кIвалахдин йикъан вахт тIимилардани, тахьайтIа, бейкарбурун кьадар артухардани? Дуьньядин тежрибади къалурзавайвал, кIвалахзавай вахт тIими­ларна, ял ядай вахт гзафардай рехъ хкягъун лазим я.

Россиядин промышленникрин ва предпринимателрин союздин кьил Александр Шохина къейдзавайвал, Россияда анжах 2035-йисалай алатайла,гьафтедин кIвалах­дин вахт тIимилариз жеда. Гьамни уьлкведа санлай зегьметдин бе­гьерлувал хейлин хкажайтIа. ГьикI лагьайтIа, кьуд юкъуз кIвалахзавай инсанриз вацран мажибни виликан кьадарда аваз туна кIанда эхир. И карни зегьметдин бегьерлувал 20 процентдин хкажайтIа, ахпа кьилиз акъудиз жеда.

Фикир желбдай теклифар гузвайбур мад ава. Мисал яз, бязи депу­татри, кIвалахдин вад югъ туна, йи­къан кIвалах ругуд сятинал хкай­тIа, хъсан я лугьузва. Профсоюзри мадни лугьузва: карханайрин, идарайрин коллективный договорар тестикьардайла, анра кIвалах­дин вахт тIими­ларни, отпускдин вахт гзафарни ийиз жеда. Коллективриз закондин бинедаллаз гьахьтин ихтиярар ава.

Месэла гьар са зегьметчидиз та­лукьди я. Идан гьакъиндай за меркездин бязи агьалийрихъ галаз суьгьбетна. Абурун фикирарни жуьреба-жуьребур я.

Сергей  Юсупов, Роспо­­требнадзордин муьштерийрин ихтиярар хуьдай отделдин къуллугъчи. — Гьел­бетда, кьуд юкъуз кIвала­хиз, пуд юкъуз ял ягъун пис кар туш. Ам­ма мажибрин гьакъиндай садани са гаф лугьузвач. Чаз гьакIани ял ядай, суваррин йикъар тIимил авач. Дишегьлийриз декретдин, би­цIекрихъ гелкъуьнин отпускар ава. Заз чидайвал, гьафтедин кIва­лах­дин вахт тIимиларна кIандач, зегьметчийрин агъа кIанин мажибар, зегьметдин йисан отпускдин вахт гзафарун герек я. Йисди зегьмет чIугур касди, санаторийриз, курортриз, сиягьатриз фе­на, ял ядайвал, сагъламвал мягькемардайвал.

Гьуьсейн  Алиев, школадин ­виликан директор, пенсионер. —  Вине­лай къачурла, теклиф халкьдиз хийир хкатдайди хьиз аквазва. Ам-ма хъсандиз фикир гайила, вуч аквазва? Духтурар, муаллимар, датIа­­на гьерекатдик жезвай производствойра кIвалахзавайбур, военныяр, къайдаяр хуьдай органрин къул­лугъ­чияр, гьакI журналистарни  гьафтеда­ кьуд юкъуз кIвалаху­нал алудиз же­дач. Абурни чи уьлкведа миллионралди ава. Гила лагь, кьуд юкъуз кIва­­лахунал вуж алудиз же­да? Сиф­те нубатда кабинетра кIва­лах­завай чиновникар, бюджетникар, де­путатар… Абуру гьа­кIа­ни чпин кIва­лахдин вахтунда агьалийрин дердияр дуьздаказ гьялзавайди туш. Ял ядай са югъ мадни алава хъувурла, инсанриз чпин месэлаяр гьялун мадни четин акъвазда.

Марат Гитинов, “Чубарук” турфирмадин директор. — Гьафтеда ял ядай пуд югъ хьун пара хъсан кар я. Инсанрихъ спортдал маш­гъул жедай, театрриз, музейриз, турпоходриз фидай, аялрихъ галаз гзаф вахт акъуддай, сагъламвал хъсанардай ва маса мумкинвилерни жезва. Абурукай менфят къачурла, инсандин кIубанвал, уьмуьрдихъ цIигелвални артух жеда.

Эдуард  Салманов, М.Гьа­жиеван тIварунихъ галай заводдин виликан рабочий: — Рабочийриз ихьтин цIийивилерикай са хийирни жедач. Вучиз? Алай вахтунда карханайрин иесийри кIвалахзавайбуруз гзаф пул тагун патал абур гужуналди отпускриз ракъурзава. Гьафтеда­ пуд-кьуд юкъуз кIвалахиз тазва. Гьахьтин закон кьабулун анжах заводрин, фабрикайрин, фирмайрин иесийриз хийирлу жеда. За фикирзавайвал, са иесидини рабочийдиз кьуд юкъуз кIвалахунай вад йикъан­ пул гудайди туш. Алай вахтунда ра­бочийдив вацра агакьзавайди 12-15 агъзур манат я. Пака ам мадни тIи­ми­­­лар хъувурла, гьикI жеда? Ин­са­нар кисна ацукьда жал? И законди кIанзни-такIанз бейкарбурун кьадарни артухарда. Пенсиядиз фидай яшдавайбурузни зарар хкатда. Маса ме­сэлани ава: хейлин карханайра рабочийдиз вахтунай ваъ, авур кIва­лахдин нетижадиз килигна (сдельная работа), кIвалахал алай пул гузва. КIвалахдин йикъар тIи­мил­ хьайила, ийизвай кIвалахни тIи­мил жеда эхир…

И месэладиз талукь яз ВЦИОМ-дини агьалийривай хабарар кьуна. Нетижа ихьтинди я: 48 процентди гьафтедин 5 югъ 4 йикъал хкунин тереф хуьзвач. И месэла анжах чIе­хи шегьеррин агьалийриз хъсан яз акунва. ЧIехи пай агьалийрин фикирдалди, и жуьредин цIийи­вили зегьметчийрин мажибар агъу­зарда, яша­йишдин гьалар мадни четинарда.

Гьукумдин кьиле авайбуру ва профсозрин векилрини, Европадин тежрибадал амална, алай аямдин технологияр кардик кутуникай хийир­ ва кIвалахдин вахт тIимила­ру­нихъ хъсан нетижаяр жедайдахъ инанмишарзава. Амма пешекарри, гъавурда авайбуру тестикьарзавайвал, Россияда ам гьеле кьиле фидай кар туш. Эхиримжи 25 йисуз уьлкведа 78 агъзур кархана тахьай мисална. Чи республикада шумуд завод ва фабрика барбатIна! Виликан заводар, виниз тир дережадин пешекарар, инженерар, механикар, технологар амачирла, цIийи технологияр ни ва гьикI арадал гъидайди хьуй? Ина-ана амай тIимил заводра крар автоматизация, модернизация авун патал алай аямдин тадаракарни кIанда эхир.

Сентябрдин варзни акъатна. РФ-дин зегьметдин министерстводи уьлкведин премьер-министрди гайи тапшуругъ гьикI тамамар­на­ватIа, гьадан гьакъиндай гьеле малуматар авач. Гьафтеда кIвалах­дин кьуд йикъал элячIуникай ихтилатар, фикирар лугьун, теклифар гун давам жезва. РФ-дин гьукуматди и месэла гьикI гьялдатIа, килигин.

Хийир Эмиров