Лезги чIалан муаллимар диктантрин кIватIалрин кьитвиликай, абур цIийи кьилелай ахкъудунин игьтияж авайдакай фадлай рахазвай. Муштулух хьиз малумариз жеда хьи, мукьвара РАН-дин ДНЦ-дин  чапханада (Махачкъала) 5-9 ва 10-11-классар патал лезги чIалан диктантрин кьилдин кьве кIватIал (гьар садан тираж — 500 экземпляр) чапдай акъатна. Хайи чIалан тарсар гузвай муаллимар патал им лап хъсан кар я.

5-9-классар патал диктантрин кIва­тIал туькIуьрайди Мегьарамдхуьруьн райондин Ярагъ-Къазмайрин М.Ярагъидин тIварунихъ галай мектебда кIвалах­за­вай РД-дин лайихлу муаллим, РФ-дин умуми образованидин сейли къуллугъчи  Магьият  Жаруллаева  я. 10-11-классар патал акъуднавай кIватIал и муаллимди ДИРО-дин филологиядин об­разованидин кафедрадин чIехи преподаватель, РФ-дин образованидин сейли къуллугъчи  Нагима  Таймуровадихъ  галаз санал туькIуьрнава.

Аялри кхьидай диктантрин кIватIал гьазурун мукьуфни жавабдарвал истемишзавай, регьятдаказ кьилиз акъудиз тежедай кар я. ГьакI тирвиляй, зи фикир­далди, и кар гъиле кьунин жуьрэт къалурдайбур икьван чIавалди пайда жезвачир. Адет тирвал, акъуднавай по­с­о­бийрикай муаллимри шумудни са йисуз кIвалахда менфят къачуда.

Хъсан терефрикай сад ам я хьи, кIва­тIалра диктантрин текстерилай гъейри, лезги чIалакай умуми малуматар, жуьреба-жуьре чешмейрикай менфят къачуналди, вилик квай классра кIелай за­тIар тикрарун патал куьруь тапшуругъар­ни, чIал вилик финин тарихдикай делиларни ганва. Аялри кхьидай текстера гьатнавай четин гафарни кьилди къалурнава.

“Сифте гафуна” къейднавайвал, кIватIалар туькIуьрдайла, авторри куьгьнебурукайни менфят къачунва. Са кардик сифте кьил кутурбурун ва я адан давамчийрин тIварар халкьдин тарихда амукьун важиблу кар яз гьисабуналди, а кIватIалрикай гаф кватай чкадал абурал кьетIен зегьмет чIугур автордин тIвар кьун серес ва кутугай кар хьанва. Гьа са вахтунда З.Бирембеговахъ галаз санал 4-8-классар патал диктантрин кIватIал туькIуьрай А.Ашурбегован тIвар­­ни кьу­найтIа, хъсан тир.

Авторри “Сифте гафуна” кхьенвай теклифдал амалуналди, гележегда кIва­тIалрин ери авайдалай хъсанаруниз таъсирдай сад-кьве гаф зазни лугьуз кIан­зава.

Текстера гьалтзавай дуьз тушир чкайриз, гьатта битав гафарни кваз дегиш хъувуниз, пунктуациядизни фикир гун лазим тир. Мисал яз, хозяин, бутылка, поэзия, талант, отказна, рабочий, скамейка, лопатка, доход, заседатель, пароход, инте­ресный, мастерской, учитель­ница, воспи­татель­ница… хьтин урус гафар лезги диктантдин текстина тахьун хъсан я. Деги­шар­найтIа, текстинин метлебдиз кIусни зарар жедачир. Къалурнавай уьлчмейриз лезги чIала фадлай малум тир эвезар-вариантар авачиртIа, абурукай рахун бинесуз кар жедай. Текстера гьалтзавай Салихов, Ахмедов фа­милияр, кумыкрин гафни лезги чIалан фонетикадин кьетIен­вилериз хас тушир къайдада къалурнава­.

Зи фикирдалди, гьар са текст сафунай ягъун лазим я. Акси дуьшуьшда, пособидикай менфят къачудай макъамра тежрибасуз цIийи муаллимар шаклувилерани тешвишвилера гьатун мумкин я.

“Шад сувар” кьил ганвай текстина комбайн гаф (кIалубар) са шумуд чка­дал­ тикрар жезва. “Чумал тарцин кIаник” кьил ганвай текстинин метлеб адан тIвар­цIихъ галаз кьазвач.

Текстера са кьадар орфографиядин гъалатIаризни рехъ ганва (орфографиядин къанунрал амалнавай жуьреяр за скобкайра тунва): регъуьхъбан (ре­гъуьхбан), эцягъзавай (эцязавай), галтугна (калтугна), ягъизвай (язавай), райцентрдин (райцентрадин), километридин (километрдин), савкьват (савкьат), шуьмягъин (шуьмягъдин), бяс (бягьс).

Ибур къенин кхьинрин къайдайрин гьакъикъатдив кьан тийизвай жуьреяр я. Авторди текст (гьикая) арадал гъайи девирда а чIаван кхьинин къайдайрал амалнаватIани, гьатта кьасухдай тушиз гъалатIриз рехъ ганватIани,  а текстер цIийи кьилелай майданриз ахкъуддайла, санай масаниз “куьчардайла”, иллаки мектебра ишлемишдай пособийрик кутадайла, абур къенин орфографиядив кьадайбур хьун патал “гъил элкъуьр” хъувун чарасуз я.

10-11-классриз талукь кIватIалда “Азарлудаз куьмек” текстина дуьз речь ту­шир гафар дуьз речь хьиз къалурнава­. Абур кавычкайра авачиз, кьве нукь­тIа­дилай кьулухъ предложенидин кьвед лагьай пай гъвечIи гьарфунилай кхьин лазим тир.

Инал дефис ва тире кьилдин лишанар тирди, абурухъ гьар садахъ тайин мана, чпин везифа авайди рикIел хкун чарасуз я. Вучиз ятIани, ихтилат физвай кIватIалра дефисдин чка вири дуьшуьшра тиреди кьунва. ИкI хьуникди са кьадар текстерин мешребни квахьзава, идалайни гъейри, кIелзавай кас садлагьана а лишандин манади какадарзава.

Рабочком, партком, ревком хьтин куь­руь авунвай урус гафар (аббревиатураяр) квай куьгьне текстер къенин девирдин цIийибуралди эвезнайтIа, хъсан тир.

Адетдин ктабар тиртIа, къейднавай нукьсанар чавай куьлуь-шуьлуьйрай гьисабиз ва фикир тагана таз жедай. Ам­ма ихтилат аялри кхьидай диктантрин текстер авай кIватIалдикай — муаллимди вичел амалун къанундиз элкъведай чешмедикай — физвайла, кьасухдай “ба­тIулвилиз” рехъ гунихъ метлеб авач.

Аквазвайвал, муаллимар патал акъуднавай важиблу ктабрихъ чпин лайихлувилерни, туькIуьрайбуру са кьадарда хъсандиз дикъет таганвайдан гьакъиндай шагьидвалзавай делиларни ава. Гьар гьикI ятIани, за инанмишвалзавайвал, муаллимри абурукай лазим тирвал, пешекарвилелди менфят къачуда.

Къейд. Диктантрин кIватIалар къачуз кIанзавай муаллимривай агъадихъ галай нумрадиз зенг ийиз жеда: 8-928-577-57-28, ДИРО, Нагима Таймурова.

Куругъли Ферзалиев