Веревирдер
Вичин вахтунда (1908-1910-йисар) арифдар СтIал Сулеймана лагьанай:
«АватIа ван жедай япар,
Сулейман, на ая хабар,
Фагьумнамаз — уьмуьр санбар,
Акьулдиз вич аял гзаф я…»
И гафар гила, сифте цIарцIе са тIимил дегишвал туна (“аватIа” — “жедатIа”), тикраруналди, заз а кар къейд ийиз кIанзава хьи, асирдилай гзаф вахт алатнаватIани, чи инсанрин, иллаки вири мумкинвилер чпин гъиле гьатнавайбурун, фагьум-фикирда (авамвиле) са дегишвални гьатнавайди аквазвач. Мисаларни гьа патав гва. Милли чIалар, адетар, литератураяр, культураяр хуьн, чирун, виликди тухун важиблу яни, тушни лугьуз, чи образованидин саки вири мертебайра рахунар, меслятар ва ихьтин маса мярекатарни тешкилиз, теклифар гуз, гзаф йисар я. Амма арадал вуч атанва?
“Перестройщикри” СССР хьтин государство чукIурайдалай инихъ милли месэлаяр лап хцидаказ вилик акъвазнавайди садазни сир туш. “Гьарда жувавай иливариз жезмай кьван азадвилер (“суверенитетар”) къачу лагьай “камаллу” кьили 500 йикъалай Россия, адан вири агьалияр “кефинин шартIара” тун хиве кьунай. ИкI тахьайтIа, вичин кьил “ракьун рекьин рельсерал эцигда”, лагьанай. Амма, гьа ван хьайиди хьиз, чи гзаф ракьун рекьер гьа чIавалай агал хьана, ракьарни муьрхъуь кьуна. Милли месэлайрални гьа ракьарин муьрхъ ацукьайди хьиз я…
И кардикай гзаф газетра, журналра кхьизва, бязи телеканалрай тешкилзавай къалурунрани, суьгьбетрани раижзава. Ингье “Литературадин Россия” газетдин цIинин йисан 31-нумрада, “Расчлененная профессура” (“КIус-кIуснавай профессура”) кьил гана, чIехи макъала чапнава. Адан автор МПГУ-дин профессор, филологиядин илимрин доктор Олег Федотов я. Ада чи обществода илим, образование, муаллимдин ва гьакI алимдин кIвалахни гьикьван усаларна, кIурарик вегьенватIа, хъсандиз къейдзава. Методикадин, чирвилер хкажунин вири кIвалах инструкциярни чарар — справкаяр туькIуьруни эвезнава. Илимдивай, образованидивай, чIалавай, яратмишдай руьгьдивай гьакьван яргъа ксари виняй (центрада, регионра, муниципалитетрани) тапшуругъар — чпин “инструкцияр” (“теклифар”) гузва, чебни къвердавай гзаф жезва. Вири и “цIийивилер” къецепатай, иллаки Европадайни Америкадай кьабулнавай ирс тирди къейднава.
ТIвар-ван авай артист, кинорежиссер Карен Шахназарова ЕГЭ-диз, “вахт алатна, чIур хьанвай импортдин товар” лагьанва. Чпиз герек амачирди Европади чаз багъишнава, чи илимдивай яргъа чиновникрини ам «лукIвилелди» кьабулнава…
Макъалада вичин вахтунда ингилис писатель, драматург Бернард Шоуди лагьай гафарни рикIел хканва: “Алакьзавайда карзава, алакь тийизвайда тарсар гузва”.
Эхь, чи кимерални гагь-гагь вичи ерли гъиле дергес кьун тавурда маргъухъанар «вердишариз» аквада.
Милли чIалар, литератураяр, культураяр, образование хуьн патал сифте нубатда гьахьтин виниз тир чирвал авай пешекарар гьазурун (са вузда ваъ, гьеле бахчада, мектебда, кIвале амаз), ахпани государстводин чиновникрин патай къайгъударвал, гьакъикъи пешекарар, устадар вилик кутун герек я. Чина гьуьрметдин тIварар, грантар, руьгьламишдай премияр, классрин дережаяр ни ва гьикI гузватIа, фадлай раиж я. Коммерциядин хилез элкъуьрнавай хьиз я а тереф виринра…
Образованидин министр виликан алверчи, спортсмен ва я артист, режиссер хьуни вуч лугьузва?
Бизнесчидиз, садавай маса къачуна, масадаз маса хгузвай вечрен какадин къиметда вичиз гьикьван алатзаватIа чида. Литераторди, йиф-югъ талгьана, кхьизва, чIалан зурба эсер — девирдин гуьзгуь ва инсанрин тариф гьихьинди ятIа арадал гъизва. Идаз къимет гудай я бизнес, я гьукум тахьун квехъ галаз алакъалу ятIа?
Руьгь авачир чкада материальный девлетар арадал атун?.. Къалгъанар цаз, къизилгуьлер кIан хьун?.. Цазвайди цуькI яз, кIанзавайди — прунз (дуьгуь)?.. Жедай крар ятIа?
ИкI я чун авай гьалар. ИкI тирди субутзавай мисал — мусибатдин вакъиа и мукьвара Удмуртия Республикада Госсоветдин дараматдин вилик тIвар-ван авай алим, удмуртрин милли культурадин гьерекатдин бине кутурбурукай сад тир Альберт Разина вичи вичин чандиз къаст авун — цIай яна кун хьайидал шак алач. А кардиз гзаф СМИ-ра, гзаф ксари (политикри, писателри, культурадин деятелри, алимри) чпин къимет ганва. Кьилин фикир сад я: чи чIехи Россиядин Федерация хьтин государствода милли сиясат дуьз тешкилнавач, я гьелелиг тешкилдай фикирни авач, гьикI хьи, милли чIалар, литератураяр, культураяр, адетар чирунин месэлайрив эгечIзавай тегьерди и кар субутзава.
Лап гзаф рахунар (саки вири дережайра) жезватIани, милли чIалар хуьнин, абур мектебра чирунин, уьмуьрда кардик кваз хьунин гьакъиндай я РФ-дин, я регионрин (милли республикайрин) кьабулнавай махсус законар авач. И кар и мукьвара “Литературная Россия” газетдиз акъатнавай (26-сентябрь, 34-нумрада) “Самосожжение у стен парламента Удмуртии” макъалада (автор — Удмуртиядин халкьдин писатель Вячеслав Ар-Серги) кьетIендиз къейднава. Регионрин конституцийра чи халкьарин вири чIаларихъ, государстводинбур яз, юридический барабарвилер авайди къейднаватIани, урус чIал чирун — “чарасуз”, урус чIал туширбур (милли чIалар) “хуш аватIа” чирун герек тирди къалурнава.
Макъаладин авторди генани алава хъийизва: “вариативное”, яни “хуш аватIа” чирун гафар — “важиблу туш” гафар хьиз кьабулзава. “Важиблу, герек” туширдаз хуьн, чирун, виликди тухун патал “харжияр авун” герек яни?
Дагъустан Республика Удмуртиядилай вилик фенвани? Кьабулнани чи республикадин парламентди, чи “халкьдинбур” я лугьузвай депутатри чи милли чIаларин гьакъиндай махсус закон? Ваъ. Ибуруз Москвадай тIуб юзурун герек жезвайди хьиз я. Гьатта милли чIаларал учебникар, методикадин пособияр, литература акъудзавай Дагучпедгизни тергна. Гила цIуд йисаралди чи педагогикадин НИИ-ди гьазурай ктабар Москвада, са низ са гьикI ятIа хуш хьайитIа, чапдайвал я. Ктабар акъудун гила коммерциядин кар хьанва кьван! Советрин школадин бинеяр къецепата виринра кардик кутунвайла, чибуруз а тарихдикай кичIе хьун тажуб жедай кар тушни.
Чи образованидин хилез “импортный хъурт” (“Свалка импортных отходов”) лугьуни пешедин рекьяй советрин школа акьалтIарай муаллим яз, зи гуьгьуьлда эцязава. Завай ахьтин лакIаб, усалвал кьабулиз жезвач. Амма зи гафарал амалдайбурни жагъизвач…
Милли чIалар хуьн патал лап гъейратлу, намуслу ксари гила бес чпи чпиз цIай ядани?! Агакьдани а рекьяй чун чи экуь мурадрив?
Гьавиляй за тикрарзава: “ЖедатIа ван къведай япар?..”
Мердали Жалалиов
