Чун цIийи къурулушдин, сиясатдин, яшайишдин къеледа, къармахра гьатна къанни муьжуьд йис жезва. И куьруь вахтунда чаз гьи­кьван дегишвилер, хъсан ва пис ва­къи­аяр, агьвалатар, гъалибвилер, му­­сиба­тар акуна! Гьатта — аламатарни кваз. Бес аламат тушни, накь са хизан хьиз авай республикаяр кьилди хьун. ЦIийи государствояр, республикаяр арадал атана. Аламат тушни, стхаяр хьиз акахьнавай къуншияр, миллетар сад-садан къаршида акъвазна, дявейрин яцIа­ра гьатна. Аламат тушни, вахар-стхаяр чарабуруз элкъвена, миресар, бегьем­ са затIни арадал алачиз, хъилера гьатна. Аламат тушни, акваз-акваз, садбур девлетрин, масадбур азабрин, дердерин иесияр хьана…

Инсанрин къанажагъдани, яшайишдани, мефтIерани аламатдин дегишвилер арадал атана. Ягь-намус, инсанвал, итимвал, регьимлувал рикIелай ракъурна, виридаз пулуналди, девлетралди къимет гуз гатIунна. Инсанрин, гьатта багърийрин, мукьва-кьилийрин арадани виликдай авай хуш, чими, багьа раф­тарвилер квахьна. Зи дуст, ша­ир Шагьабудин  Шабатова “Девир я ман” шиирда кхьейвал:

Хуьруьн са пай мукьвабур я, валлагь, заз,

Гьам дидедин, гьам бубадин паюнай.

РикI ачухдиз, сивик хъвер кваз кьабулдач,

Кваз кьадач вун гьич пIапIрусдин кьатIунай,

Вил агалтна, кIвализ фейи арада.­

 

Девир я ман, пул шагь хьанвай, алайди,

Пул кIватIунин гара вири гьатнава.

Мукьвавилер, инсанвилер, хатурар,

Берекатсуз хьана, гьиниз катнава?

 

Я кIв­ал-кIвалихъ, я хуьр-хуьруьхъ галамач,

Гьич кьатIузни тежер крар аквазва.

Яраб мад вуч ахквадатIа вилериз

Лугьуз, вилер ишез, рикI зи дакIвазва.

Эхь, къе чаз гьахьтин аламатар аквазва. Са 30-40 йис  идалай вилик акI тушир эхир. Гьар сеферда къенин инсанрикай, сада-садаз гьуьрмет, чарадан дердиникай хабар кьун тавуникай, кIеве авайдаз куьмек тагуникай, жемятар патал хийирлу крар хъийизмачирдакай наразивилелди ихтилатар авурла, зи рикIел чIехи буба Ибрагьиман суьгьбетар хкведа. Дагъдин хуьруьн къавай дакIар авай еке кIвале, къулав ацукьна, за бубадин ихтилатрихъ дикъетдивди яб акалдай.

— Чан балаяр, — эгечIдай Ибрагьим буба суьгьбетдив, — вилик вахтара чаз нафт, спичка гьатзавачир. Электрикдин экверикайни хабар авайди тушир. Гьар кIвале вичин цIай хуьзвай. Гьа и къула, руьхъведин арада туна. Эгер цIай хкахьай­тIа, къуншидин патав фидай, адавай ифенвай жуьгьенар гъидай. Абуруз уф гуз, къула кьенвай цIал чан хкидай. Чи вахтара, чан балаяр, ракIа­рал атай кас элкъуьрдайди тушир, вуч герек ятIа, вугана, рахкурдай. КIвализ  мугьман атайлани, санал кIевяй экъечIдай. Жуваз авачир затI-матI къуншидивай гъидай. Чи къулни, кандуни, суфрани сад тир ла­гьай­тIа, жеда. ГьакI чи шадвални, пашманвални уртахбур тир. Гьар са карда чун чаз куьмекни тир, даяхни. Инсанди инсандиз анжах хъсанвал авун герек я. ТахьайтIа, тухузвай уьмуьрди дад гудач, тамамарзавай гьерекатри бегьер гъидач, я ви тIвар­цIелни баркалла къведач, балаяр, — тикрардай чIехи бубади.

За фикирзава, адаз къе инсанрин арада авай рафтарвилер аку­найтIа, яраб вуч лугьудайтIа? Гьелбетда, ам гзаф нарази жедай. Инсан­­ инсандин дунда амукь тавун еке тах­сиркарвал, гунагькарвал я лугьудай.

Ибрагьим бубадин акьуллу келимаяр рикIел хквез, за жуваз суал гузва: вучиз къе чун ихьтин чкадал атанва? Рухваяр диде-бубайривай къакъатзава. Къунши къуншидивай кьакьан жугъунралди кIев хьанва. “Куьмек це” лугьуз гьарайзавай касдихъ далу элкъуьрзава. Сада-садаз гьуьрмет, хъсанвал авун ахмакьвиляй, дуьзенавиляй кьазва. Мегер чун чи бубайрин веледар туш­ни? Мегер чун дагъвияр, мусурманар яз амачни?

Амазма, амма демократияди, базардин экономикади, алава азадвилери, пул инсанвилин вири рафтарвилерилай, алакъайрилай, яша­йишдин, адетрин къанунрилай вине эцигуни алай аямдин инсанрик квай хъсан къилихар хкудна. Абур чеб чпизни ухшар амач. ГьикI лугьуда ухшар ама, стхаяр душманриз элкъвезвайла, рухвайри диде-бубаяр рикIелай ракъурзавайла, хцини су­са диде куьчейра твазвайла, метр чил патал къуншийри куьтягь тежедай бягьс чIугваз­вай­ла, цIийи хизан — чамни свас, са вац­рани санал яшамиш тахьана, чара жезвайла, пулунихъ, къуллугърихъ намусни, итимвални маса гузвайла?!. И цIа­рар кIелай бязибуру абур тек-туьк жезвай крар я лугьун мумкин я. Гьи­кьван хъсан тир, гьакI тиртIа. Ихьтин туькьуьл гьакъикъат къалурзавай мисалар алай вахтунда гьар са хуьре, шегьерда ава, жезва.­

Вучиз икI жезвайди я? За фикирзавайвал, инсанрик инсаниятдин вири вахтара негьзавай чIуру хе­сет акатунал гъанва. Нефсини  ин­­­­­санрин вилик вичин дарвазар ачухнава. Лап азгъун нефсини. Адаз “ваъ, алат, заз вун герек авайди туш” виридавай лугьуз жезвач. Нефсинин къармахра гьатнавай ксарин уьмуьрдин макьсад сад я: вири анжах жув патал. Къуллугъар­ни, къизиларни, пуларни, асайиш уьмуьрни ва маса затIарни. Тахьай­ла, бес чун къе вилериз аквазвай хьтин нетижайрал къведайни? Халкьдин лап хъсан адетар, инсанвилин виниз тир ерияр квадаруниз куьмек гудайни?

Инсан патал нефс гьихьтин завал, азар, бедбахтвал ятIа, гьеле вичин девирда бажарагълу шаир Хпеж Къурбана кхьенай:

Пагь вуч я ви гьаясузвал?

Агъади гуй ваз са завал.

Шириндиз нез гьарамдин мал,

Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!

 

Хилаф я вун шариатдиз,

Терикъатдив туш вун гьич дуьз,

ТакIан я ваз салават гъиз,

Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!

Дуст я вун иблисдихъ галаз,

Ви винел гьакI нянет алаз,

Аллагьди хуьй вавай яргъаз,

Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!

 

Ширин я ваз гьаясузвал,

ЧIурзава на эхир зи кIвал,

Гьинай гьалтай я вун завал,

Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!

 

Чир хьанач ваз диндин къадри,

Жегьеннем ваз жеда ери,

Эдебсуз жеч валай гъейри,

Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!

 

Ширин я ваз табни гьилле,

Гъибетдивди ийиз фитне,

Фагьумдач на эхир-бине,

Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!

 

АгакьайтIа вавди зи гъил,

АтIудай хьи за ви а кьил,

Вун я ацIун тийидай гьуьл,

Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!

 

Хпеж Къурбан шиирчидиз,

Кьан тийидай нефсинихъ дуьз,

Хуш я мад ва мад тикрариз,

Вун барбатI хьуй, гьаясуз нефс!

Эхь, нефсинин азгъунвилиз муь­тIуьгъ хьайи касдивай хъсанвал, патав гвайдаз куьмек гун гуьзетун гьакIан кар я. Ада гьамиша ан­жах вичиз жедай хийирдикай фикирзава ва, шаирди лагьайвал, гунагькарвилизни, тапарризни, фендигарвилизни, алдатмишунизни рехъ гузва.

ЦIийи девирди чи инсанрин къанажагъда тунвай вижесуз вердишвилер, хесетар виридаз аквазва, абурукай наразивилелди лугьунни ийизва, амма мешребсуз тегьердин алакъаяр давам жезва. Са шегьерда аваз, мукьваяр йисаралди сад-садахъ илифзавач. Хуьрерани гьакI хьанва. Саки вирида кIвалерихъ кьакьан жугъунар акалнава ва гьаятдал, кимел экъечIун, виридаз талукь са месэла гьялун, куьмек герекдаз гъил яргъи авун чизмач.

Зи рикIел хъсандиз алама, кIвал эцигзавайдаз вири жемятди куьмекдай. Миресри нубатдалди устIардиз фялевалдай, абуруз хуьрекар гьазурдай. КIвалин къавариз накьв гудай вахт атайла, вири жемят гьерекатдик акатдай. Итимри машинриз накьв ядай, дишегьлийри кIулалди къавал хкаждай…

Хуьруьн рекьер, булахар, никIе­риз яд агакьарзавай цин хуьлер туькIуьрунин кIвалахривайни садни къерех жедачир. Гьа им садвал тир. Ихьтин яшайишди инсанар сад-садаз мукьва ийизвай, четинвилер регьятдиз алудиз куьмекзавай. Къе гьар сад вичин кIвале шагьни пачагь я. Жемятдиз талукь крарикайни кьил баштанда.  “Ийидайбуру авурай, абур заз талукь крар туш” лагьана ацукьда.

Чи бубайри лугьудай: “Гьуьрмет авай чкада берекатни жеда”. “Жуван вацI жува чIехи авуна кIанда”. ГьакI хьайила, эгер чи кIвале, хуьре, районда, республикада къайда чна тун тавуртIа, масада твадач. Эгер чна анжах нефс вилик кутуна, инсанвал, мердвал, жумартвал, мергьяматлувал рикIелай алудайтIа, бубайрин лап хъсан адетар майдандиз ах­къуд тавуртIа, чи умудар, мурадар кьилиз акъатдач. Жемиятдиз хийирлу халис инсан хьун, са­да-са­даз хъсанвал авун, инсанвилелди яшамиш хьун — ибур вири де­вирра уьмуьрдин истемишунар я.

Нариман Ибрагьимов