Сулейман-Стальский райондин Ичинрин хуьре чкадин имам Ариф Рустамова тарихдин надир музей арадал гъанвайдакай заз са шумуд касдивай ван хьанвай. Аниз мугьман хьун, милли ирсинин къайгъу чIугваз­вай Ариф стхадихъ галаз ихтилатар авун, чи чIе­хи бубайрин уьмуьр, яшайишдин кье­тIен­ви­лер къалурзавай тарихдин метлеб авай затIа­рихъ галаз мукьувай таниш хьун зи мураддиз элкъвенвай. Амма къе фида, пака фида лугьуз, сакIани аниз физ кIвачин жезвачир. Эхирни 15-сентябрдиз чун, са шумуд кас, РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин дараматдин патав гвай  имам  аш-Шафиидин тIвару­нихъ галай мискIиндин векилар — имам Тажидин Къазибегов, майишатдин рекьяй адан куьмекчи Теймур Шамилов, тарихдин илимрин док­тор, профессор Замир Закарияев, диндин рекьяй алим Сулейман Тагъибегов, карчи Шагьпаз Асаханов, программист  ­Эмран Гьуьсейнов ва и цIа­рарин автор Махачкъаладай Ичинрин хуьруьз рекье гьатна­.

Хуьруькай кьве гаф

Лезгистанда иер, акур гьар са касдин фикир гьасятда чпел желбдай чкаяр тIимил авач. Абу­рукай сад жуьреба-жуьре тарар экъечI­­за­вай тамаринни, ширширдин ван ацалтна, авахьзавай кIамарин къужахда экIя хьанвай Ичинрин хуьр я. Са патахъай и хуьруьз килигайла, ам тIебиатдин къацу халичадал атIан­вай нехишдиз ухшар я. Ина хъсан уьмуьр кьи­ле тухун патал вири къулайвилер ава ла­гьайтIа жеда. Хуьре тамам тушир юкьван мек­теб, ктабхана, мискIин, музей, спортзал кардик ква. Чкадин агьалияр асул гьисабдай хуьруьн майишатдал машгъул жезва. ЧIи­жер­хъанвал, хипехъанвал вилик тухуз кIан­завай касдиз инаг лап кутугай чка я. Ичинрин хуьре, бязи масанра хьиз, цин патахъай дарвал авач. Саки гьар садан гьаятдал булах ала. Экв, “Билайндин” алакъа, интернет ава. Чкадин агьалийрин кIвалера кимиди тек са газ я. Авайвал лагьайтIа, газдин турбаяр хуьруьн кьилихъ кьван гъанва. И карди мукьвал йисара Ичинрани вили ялавар пайда жедайдан гьакъиндай шагьидвалзава. Гьар гьикI ятIани, газ тахьуни жемятдин яшайишдиз кьецI гузвач. Патав булдалди ку­дай кIарасар авай там гва.

Ичинар арадал атай вахт тайин туш. 1886-йисан делилралди, ина 86 кIвал авай, 487 кас яшамиш жезвай. Алай вахтунда лагьайтIа, хуьре ­тахминан 42 кIвал ава ва ам Цмур хуьруьн администра­циядик акатзава. Хив райондихъ галаз часпардал алай Ичинрин ­къуншийрин арада Куркур, ­Ру­хун, Мехкергъ, Цмур, Цнал ва За­хитI хуьрер ава. Рустамбур­, Су­варар, Алиханар, Дада­кIа­нар, Япашар, Гьургьурар, ЦIа­цIаяр  чкадин тухумрин тIва­рар я.

1966-йисуз хьайи залза­ладилай гуьгъуьниз хуьруьн са пай ЦIийи Макьарал куьч хьана­.

Хуьруьн тIварцIиз фикир гайила, гьасятда рикIел ичер къвезва. Лезгистанда емишрихъ галаз алакъалу тIварар алай хуьрер мадни ава кьван. Мисал яз, Хутаргъар, Чуьхверхуьр… Амма и хуьрел Ичинар тIвар акьал­тун тек са ичерихъ галаз ала­къалу туш. Ичинар суван чинал экIя хьанва. Чкадин агъса­къалрин гафарай малум жезвайвал, хуьрел ихьтин тIвар акьалтун “и чин”, яни тайин са чка къалурзавай гафарихъ галазни алакъалу хьун мумкин я.

Тарихдин шагьидар

Ичинрин хуьруьз гьахьнамазди, чаз кIва-лерин арадай хкат хьана акъвазнавай мис­кIиндин къацу рангунин къуба акуна. Хуьр гъвечIиди ятIани, жуьмядин купIунал мис­кIин­­­диз 30-далай виниз динэгьлияр кIватI жезва. И делилди чкадин жемят диндал мягькем­ тирди тестикьарзава. Гьелбетда, им хуьруьн имамдин лайихлувал хьизни гьисабиз жеда.

Дагъвийрин адетралди, рекьяй атанвай мугьманар сифте нубатда къунагъламишда, амай кIвалахар ахпа ийида. Ариф Рустамовани бубайрин адетар чIурнач, вичин кIвале гьар жуьредин няметар алай берекатлу суфра ачухна чи вилик. Са карди зун гьейранарна: мугьманрин вилик анжах милли хуьрекар эцигнавай: биргенд, расукар (ацIурнавай рад-руфун, шишер, дулма, аш, ну­тIу­фа, вирт, хипен ниси, тIанур­дин фу ва ма­сабур. Чебни еридиз михьи суьрсетдикай гзаф дадлудаказ гьазурнавай. И карди кIва­лин и­еси гьар са ка­муна милливал хуьз алахъзавайди къалурзавай.

Фу тIуьрдалай кьулухъ чун Арифан музейдиз мугьман хьана. Ам хуьруьн мискIин авай дараматдин сад лагьай мертебада ава. Имамдин гафарай малум хьайивал, музей арадал гъун патал ам тарихдин метлеб авай затIарин суракьда гзаф хуьрера къекъвена. Зегьметди нетижани гуда лугьудайвал, Ариф стхадин алахъунарни бушбур хьанач. 2016-йисуз адан музейдин ракIар сифте яз ачух хьана.

Ина авай гьар са затI тарихдин шагьид я. Абурай алатай девир, чIехи бубайрин яша­йиш, абурун уьмуьрдин кьетIен­ви­лер… аквазва. Араб ва туьрк чIаларал кхьенвай гъилин хатIа­рин дафтаррихъ иллаки еке важиблувал ава. ГьикI лагьайтIа, абуру тарихдин жуьреба-жуьре вакъиайрикай хабар гузва, шак алай месэлайра якъинвал арадал хкиз куьмекзава. Арифан музейда авай гъилин ха­тIа­рин чешмейрин арадай куьгь­не хьанвай яцIу са ктаб хкат хьана чир жезвай. Ам 1760-йисуз кхьенвай Къуръан я. Ариф Рустамован гафарай, пак ктаб ада Табасарандай, Къу­ръан гвайдаз са лапаг гана, хкайди я. Мадни ина авай тарихдин чешмейрин арада шариатдин къанунриз талукь кIватIалар, Алкьвадар Гьасан эфендидин, адан стха Алкьвадар Мегьамедан, Етим Эминан, Хпеж Къурбанан, ЗахитI Гьашиман, ЧIи­лихъ Абдулгьамидан, Мехкергъай тир Къази Мегьамедан ва маса шаирринни алимрин гъилин ха­тIарин чарар-цIарар, кагъазар, СтIал Сулейманан маса касди кхьенвай пуд шиир (туьрк чIа­лал), эменнидиз, инсанрин ихтиярриз ва маса месэлайриз талукь яз Кьиблепатан Дагъус­тандин къа­зийри акъудай къарарар къейднавай, басмаяр алай документар ава.

ЧIехи бубайри, хуьруьн ма­йишатдин кIва­ла­хар тамамардайла, менфят къачур алатри, дяведин яракьри, хъенчIин къа­пари ва маса затIари музейда чпиз ла­йихлу чка кьунва. Арифа чаз гьар са за­тIуникай (зулдан (наковальня), никIе­гъан, каркун, тапус, гунг, гъугъванар, кьуц, ру­гу­нар ва ма­сабур) баянар гана, абур квекай авунватIа ва гьихьтин макьсадра абурукай менфят къа-чузвайтIа ихтилатна.

Тарихдин илимрин доктор Замир Закарияева къейд авурвал, Ариф Рустамован музейда къиметлу затIар пара ава. Алимдин фикир иллаки гъилин хатIарин чешмейри чпел желбна. Адахъ абур дериндай ахтармишун патал мад сеферда Ичинрин хуьруьз, Арифан музейдиз мугьман жедай фикирар ава.

Газет кIелзавайбур Арифахъ галаз мукьу­вай таниш хьун патал адакай кьве гаф лугьун­ кутугнава. Багьадинан хва Ариф Рустамов 1976-йисуз Ичинрин хуьре дуьньядал атана. Хуьруьн мектеб акьалтIарайдалай кьу­лухъ ада Дагъустандин меркезда имам аш-Шафиидин тIварунихъ галай университетда диндай чирвилер къачуна. Адаз хъсандиз араб чIал чида. Гьаждал фенва. Чешнелу, туькIвей хизандин кьил, вад аялдин буба я.

Курадин сурар

Музейдилай кьулухъ чун Ариф ва адан стха Рамазан Ру­стамоврихъ галаз санал Алкьвадар Гьасан эфендидин “Асари Да­гъустан” ктабда тIвар кьунвай Кура хуьруьз фе­на. Авайвал лагьайтIа, а хуьруькай тек са мискIиндин амукьаяр ама. Амай вири кIвалер, дараматар чилихъ галаз сад хьанва. И хуьруьн къадим тарихдикай Ариф Рустамова, тарихчи Рамазан Велибегова кхьей макъалаяр чна газетда чапнай. Лагьана кIанда, хуьруьн тарихда ахтармиш тавунвай девирар, вакъиаяр пара ама. Алимар тир Амри Шихсаидова, Гъалиб Садыкъиди и хуьруькай чпин кIвалахра лап куьруь малуматар гузва.

Курадин сурари (Рамазан Велибегова къейдзавайвал, абур саки 15 гектарда экIя хьанва) ина чIехи хуьр хьайидан гьакъиндай шагьидвалзава. Ариф Рустамова и сурара Кьиблепатан Дагъустанда мусурманрин дин чукIурун патал Дагъустандиз атай шейхерикай сад тир Халифадин сур авайдакай лагьа­на. Ада чаз сурун къванни къалурна. Гьайиф хьи, сурун бинедин (сифте эцигнавай) къванцел атIанвай кхьинар кIелиз жедайвал амач: абур марфарик, ракъинин нурарик пузмиш хьанва. Им, гьакъикъатдани, шейх Халифадин сур тирди чир хьун патал жуьреба-жуьре йисара тарихдин къадир авай ксари, гъве­чIи маса къванерал араб чIалал атIана, кхьинар и сурун кьилихъ эцигнава. Ина, гьакъи­къатдани, шейх Халифадин сур авайдакай Алкьвадар Гьасан эфендиди, Али Акушин­скийди, Амри Шихсаидова, Рамазан Велибе­гова ва маса алимрини тарихчийри кхьенва.

Бубайрилай агакьнавай лугьунрай малум жезвайвал, виликдай ина Кура тIвар алай хуьр ваъ, шегьер хьана. Сурар экIя хьанвай мулкарин майданриз вил вегьейтIа, и фикир гьа­къикъатдиз мукьва тирди ашкара жезва. Алай вахтунда сурар авай чкада там экъечI­зава. Бязи сурарин къванер ханва, садбур чиле гьатнава, бязибурал алай кхьинар михьиз чIур хьанва. Профессор Замир Закарияеван фикирдалди, сурарин къванер туь­кIуьр­навай къайдаяр (кIалу­бар) юкьван виш йисариз, мумкин я, адалай вилик девирризни хасбур я. Алимдин гафаралди, илимдин рекьяй тамам баянар гун патал и мул­кара ахтармишунар кьиле тухвана кIан-зава.

Низ чида лезги чилел гьеле ахтармиш тавунвай, сур девиррин сирер хуьзвай тарихдин гуьмбетар, чешмеяр гьикьван алатIа?! Хайи халкьдин тарихдин, чIалан, адетрин ирс хуьзвай Ариф Рустамов хьтин ксари абур ви­нел акъудуник, гележегдин несилрални  агакьаруник еке пай кутазва. Ихьтин ксариз анжах баркалла лугьуз жеда.

Ичинрин хуьруьз хтайла, хурушум хьанвай. И карди чи тарихдиз талукь сиягьат эхирдиз мукьва хьанвайдакай лугьузвай. Чун, хайи дагъларни хуьрер кьулухъ таз, Махачкъаладиз рекье гьат хъувуна.

Мегьамед Ибрагьимов