(Эвел — 34-37-нумрайра)
Тагъдин муьгъ
Муьгъ халкьдин культурадин, архитектурадин, тарихдин зурба имарат — агалкьун я. Гурлу Самур ва Ахцегь вацIар сад-садак какахьзавай чкадал экIя хьанвай райцентр Ахцегьар жуьреба-жуьре асиррин муькъвералди машгьур я. КIамарал ва къанаврал алай гъвечIи муькъвер гьисаба кьун тавуртIа, абур ина 11 ава. Абурукай кьвед культурадинни архитектурадин жигьетдай къиметлубур я.
КьетIен фикир гуниз лайихлу тир ва вичин туькIуьр хьунин жигьетдай надир муькъверикай сад 1915-йисуз Англиядин ва Бельгиядин инженерри — Джиорса ва Дебернардиди халкьдин такьатрихъ Италиядин проектдай (гьавиляй адаз Италиядин муьгъ лугьузва) эцигай кьве тагъдин ракьунни бетондин машгьур муьгъ я. ИкI, ам эцигун патал жермедин 10200 манат ва жемятдин 9500 манат харжна. Хуьруьн куьгьне пата авай ада гуьне ва къуза алакъалу ийизва, муьгъ хуьруьн тамашуниз дикъет гуниз лайихлу имаратрикай сад я. Лугьузва хьи, дуьньяда и муькъуьз ухшар мад кьве муьгъ ава. Сад абуру эцигнавайди — Ахцегьа, муькуьдини — Европада.
Халкьдиз къуллугъай виш йисан вахтунда Ахцегьрин муьгъ — юбиляр, гьелбетда, бегьем куьгьне хьанва, ам цIийикIа туьхкIуьр хъувунин игьтияж ава. Ахцегь райондин кьил Осман Абдулкеримован теклифдалди и жавабдар кIвалах чкадин карчи, меценат Абдулкерим Палчаева вичин хивез къачуна. КIвалах Махачкъаладин муькъвер эцигдай бригададин тежрибалу пешекарри тамамарна. Нетижада тарихдин метлеб авай муьгъ кьвед лагьай сеферда арадал хкана ва лезгийрин игитвилин “Шарвили” эпосдин 15 лагьай сеферда кьиле тухузвай суварин вилик — 2015-йисан июлдиз — шадвилин гьалара ачухна.
Пешекаррин гафаралди, цIийикIа туьхкIуьр хъувурдалай гуьгъуьниз къадим заманайрин муькъуь агъа кIан 50 йисуз халкьдиз къуллугъ хъийида.
И муьгъ эцигунихъ галаз алакъалу якъин тир тарих халкьдин сивера ама. 1911-йисуз ахцегьвийри хуьруьн кьве пай сад-садахъ галаз алакъалу авун патал икьван чIавалди кардик кваз хьайи кIарасдин муькъуьн чкадал цIийиди эцигунин къарар кьабулна. Урусрин къеледин офицерривай муькъвер эцигунин карда тIвар-ван авай ксарин гьакъиндай чирайдалай гуьгъуьниз Ахцегьрин агъсакъалрин Советди Европадин жуьредин муьгъ эцигун къарардиз къачуна ва пешекаррихъ галаз икьрар кутIунун патал чпин векил Ражабов Абдулфетягь (1897-йисуз дидедиз хьана) Бельгиядиз рекье туна. Ада Ахцегьрин Светский школа ва чкадин медреса куьтягьнавай. Адахъ хъсан чирвилер авай — урус, араб, туьрк ва француз чIалар чизвай, ам илимдал машгъул жезвай. Са шумуд вацралай А.Ражабов Бельгиядай Ахцегьа ракьунни бетондин тагъдин муьгъ эцигуниз талукь договор гваз хтана. 1913-йисуз муьгъ эцигна куьтягьна, амма инженерри дагъдин гурлу вацIун чIуру хесетар кваз кьунач: гатфарихъ селлер атай чIавуз муьгъ чкIана. Кьилинди, договор юридический рекьяй лап савадлудаказ туькIуьрнавай, къецепатан инженерар муьгъ цIийи кьилелай туьхкIуьр хъувуниз мажбур хьана, вични маса технологиядалди. ЦIийи муьгъ эхцигдайла, материалар маса къачун ва ийизвай вири кIвалахар абуру чпин гьисабдай авуна.
ТIвар-ван авай ва агьваллу хизандай тир (адан буба Абдулменаф (1796-йисуз дидедиз хьайи) Ахцегьрин жемятдин кавха тир. Ам кьейидалай гуьгъуьниз ахцегьвийри адан везифаяр чIехи хци кьиле тухун теклифна) Абдулфатагьа, Бельгиядиз фейила, анай Ахцегьиз арабайра аваз Бельгиядин мебель ва болонка жинсинин кьве кицI хкана. 1916-йисуз ада Бакудай киноаппарат хкана ва ахцегьвийриз кино къалурна. 1917-йисуз вичин такьатрихъ Хъутунхърин хуьряй Ахцегьиз чепедин турбайра аваз хъвадай яд гъана. Советрин власть тестикь хьайидалай гуьгъуьниз Абдулменафа гуьгьуьллудаказ вичин везифаяр вахкана ва вичин чилер, малар колхоздиз хъивегьна, гьа идалди ада вич репрессийрик акатзавайбурун кьисметдикай хкудна.
Ахцегь вацIал алай тагъдин къванцин муьгъ
Ахцегьа КьакIарин хуьряй тир кIел тавур инженер, тагъдин муькъвер эцигунин рекьяй еке архитектор Идрис Юнусов яшамиш хьана. Дагъустандин ва Азербайжандин лезги районра ада цIудралди муькъвер ва маса имаратар эцигна. Асулдай еке бажарагъ авайвиляй адаз халкьди Уста Идрис лугьудай. Бейкеф хьана ва вичин алакьунар субутарунин лишан яз, чкадинбурувайни къецепатан инженеррилай хъсан муькъвер эцигиз жедайди къалурун патал ада 1936-йисуз са куьруь вахтунда кIарасдин куьгьне муьгъ алай чкадал гуьрчег ва мягькем тагъдин муьгъ эцигна. Безек ва архитектурадин памятник хьайи ада исятдани халкьдиз къуллугъзава.
Ахцегьрин край чирдай музей
И музей хайи крайдин алатай несилдин культурадиз къимет гунин рекьяй еке гьевеслу кас Нурудин Дагъларова 1937-йисуз властри агалай жуьмя мискIинда кардик кутуна. СССР чкIайдалай гуьгъуьниз музейдин 10 агъзурдалай гзаф экспонатар партиядин райкомдин дараматдиз акъуднавай, мискIиндин дарамат динэгьлийрив вахканвай. Алай вахтунда музейда 12 агъзурдалай гзаф экспонатар ава. Ам Тахо-Годидин тIварунихъ галай Дагъустандин государстводин тарихдинни архитектурадин сад авунвай музейдин филиал хьиз кардик ква. Адан директор РД-дин культурадин лайихлу работник Агьмед Дагъларов тир. Алай вахтунда чIехи буба Нурудинан ва буба Фикретан кар Фикрет Дагъларова давамарзава.
Культурадин ва искусстводин музей 1994-йисалай кардик ква. Ам тешкилайди РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу работник, “Гьуьрметдин Знак” ордендин сагьиб Жамал Шефиев я. Им Дагъустанда авай культурадин ва искусстводин райондин анжах са музей я. Адан экспозицийра райондин тарихдиз, культурадиз, искусстводиз, илимдиз талукь 10 агъзурдав агакьна экспонатар ава.
(КьатI ама)
Дашдемир Шерифалиев
