Гитлеран фашистри чи Ватандал бейхабар вегьин, вири советрин халкьари хьиз, Хив райондин агьалийрини гзаф ажугълувилелди кьабулна ва Ватан душмандикай хуьз гьазур тирдакай малумарна.
Дяведин сифте йикъарилай партиядин, советрин органар, общественный вири тешкилатар, жемятар чпин кIвалах дяведин девирдин истемишунрив кьадайвал тамамарунив эгечIна.
Вири къуватар душман кукIварунал желб авун, дурумлудаказ кIвалахун, оборона мягькемарун, фронт суьрсетдалди, чими парталралди таъминарун абуру чпин кьилин везифаяр яз гьисабна.
Партиядин буйругъдалди районда оборонадин штаб ва истребителрин дестеяр тешкилна. Абурун везифайрик йифиз-юкъуз телеграфдин, телефонрин линияр, муькъвер, рекьер, общественный карханаяр, суьрсет авай складар хуьн, цавун бушлухрал гуьзчивал тухун, бандитрихъни дезертиррихъ галаз женг чIугун ва НКВД-дин, НКГБ-дин органриз куьмек гун акатзавай.
1941-1945-йисара чи райондай фронтдиз 1800 кьегьал фена. Абурун арада гвардиядин капитан, Дагъустандин атлуйрин эскадрондин командир Абдулазизов Абдулазиз, Баркалладин кьве ордендиз лайихлу хьайи Абумислимов Гьамид (Хивдай), кар алакьдай, викIегь разведчик Балакеримов Шамил (Кашанхуьр), Яру Пайдах ордендин иеси Казбеков Нажмудин, душмандин хура дагъ хьиз акъвазай шаир-аскер Митаров Багьадин (Къванцигай), цавун дяведин игит — стрелок, летчик-истребитель Магьамедов Абдулвагьаб (ЦIинитIрин хуьряй), Цналрин хуьряй Берлиндиз кьван фена, рейхстаг къачудайла, игитвилелди чан гайи муаллим Велиханов Нямет, тIвар-ван авай снайпер, вишералди фашистар терг авур Сефербегов Абдула (Чувекай), Брестдин къеле хвейи Гьажитаев Герей (Хивдай), КПСС-дин Дагобкомдин сад лагьай секретарь хьайи М-С.И. Умахановахъ галаз дяведа санал «Малая земля» хуьн патал къати женгера хьайи ва гуьгъуьнлай Берлиндиз кьван фейи Рамазанов Шабан (ЗахитIай) ва мадни гзафбур авай.
Вишералди чи районэгьлияр — дяведин иштиракчияр Ватандин ЧIехи дяведин йисара гьукуматдин орденриз, медалриз, грамотайриз лайихлу хьана.
Гъалибвал къачунин «Вири фронт патал! Вири гъалибвал патал!» лозунгдин эвер гуник кваз районэгьлийри оборона мягькемарунин вири кIвалахра иштиракна. Саки 3000 кас зегьметдин фронтда хьана. Абуру Дербентдин, Буйнакскдин, Хасавюртдин мулкара окопар, еке къанавар эгъуьнна ва аэродромар туькIуьрна.
1942-йисан ноябрдин-декабрдин варцара, кьиле ВКП(б)-дин Хив райкомдин секретарь Юсуфов Рамазан ва политрук Митаров Багьадин аваз, райондай 300 кас Буйнакск шегьердин патав душмандин вилик пад кьадай дерин къаналар, дзотар, окопар туькIуьриз фена. КIвалах лап четинди тир. Ам перералди, кацайралди, лумаралди авуна кIанзавай. Гьабурни бес жезвачир. Чпин вилик эцигнавай везифаяр вахтунда ва хъсан ери аваз кьилиз акъудай чи райондин зегьметчийриз ДАССР-дин Совнаркомдин Яру пайдах ганай.
Душмандин хуруз фейи чпин стхайрин, рухвайрин, гъуьлерин, бубайрин чкаяр вахари, сусари, кьуьзуь дидейри, бубайри, аялри кьуна. Абуру, ял ядай йикъар авачиз, никIера тумар цаз, гад кIватIиз, алаф гьазуриз кIвалахна, малдарвилин хел вилик тухвана.
Райондин агьалийри дяведин йисара советрин вири халкьариз оборона мягькемариз, фронтдиз куьмекар гуниз эвер гунрик — гьерекатдик кваз гьар йисуз виш тонндив агакьна къуьл, мух, хуьруьн майишатдин майваяр, як, чIем, ниси ва маса шейэр фронтдиз рекье туна.
Юкъуз чуьлда, фермайра кIвалахиз, йифериз чими парталар храз, аскеррив агъзурралди гуьлуьтар, бегьлеяр, шарфар ва маса герек шейэр агакьарна.
Районда гьар йисуз дяведин заём кхьинин ва ам Оборонадин министерстводин фондуниз агакьарунин кIвалахарни тешкиллувилелди тухуз хьана. Дяведин сифте йисан заемдин план 1328000 манат яз, са куьруь вахтунда 2092700 манат кIватIна, рекье туна. Гьа икI, сад, кьвед, пуд, кьуд лагьай облигацияр кхьинин планар 150-200 процентдин тамамарна. 1941-йисуз Хивдай Яру Армиядин аскеррив 6917 кг сар, 2515 хъицикь, 600 жуьт гуьлуьтар, 1500 кьван чими парталар, 190 яргъан, 180 къарамал, 300 лапаг, 220 кг чIем, 220 кг хипен ниси агакьарна.
Райондин школайрин педколлективри бригадаяр, звенояр тешкилна, колхозра гад кIватIунин, алаф гьазурунин, мал-къара хуьнин крара активдаказ иштиракна. Фронтдин фондуниз школьникри гьар йисуз жикIияр, дарманрин набататар, металлолом гуз хьана.
Школайра гуьлуьтар, бегьлеяр, шарфар храдай кружокар тешкилна.
1942-1943-кIелунин йисуз Хъукьварин хуьруьн ирид йисан школадин аялри 8310 жуьт гуьлуьтар, бегьлеяр храна, фронтдиз рекье туна.
Рамазан Велибегов
(КьатI ама)
