(Эвел — 37-нумрада)
И макъаладин I пай сайтда и ссылкадай кIелиз жеда.
ЧIехидаз — гьуьрмет.
Диде-буба хуьн…
И адетрикайни эпосда сифте цIарарилай гатIунна рахазва:
Ватан патал цIаяра
Тахьайди лагь, вуж ятIа?
Бубайрикай ягьанат
Рахайди лагь, вуж ятIа?
ЧIехидан гьуьрмет хуьнин, адан гафунал амал авунин таъсирлу чешнеяр Кас-Бубадин къаматдихъ галаз алакъалу я. Эпосда адан гьар са келима са таъсирлу насигьат хьиз лагьанва. Адан чIехивилиз, камаллувилиз, инсанвилин рафтардиз вирида гьуьрметзава. Шарвилиди лагьайтIа, вичин вири четин уламра Кас-Бубадин насигьатрикай менфят къачузва. “ЧIехиди авачтIа, чIехи къванцел алукьа”, лугьузва халкьдин мисалда. Кас-Буба халкьдин къанажагъда камалдинни инанмишвилерин арш хьиз я.
Кас-Бубадин манийри
Лув гана мад хуьрериз.
Шегьеррилай элкъвена
Гьахьна элдин рикIериз…
Бес чи гъилиз атанвай эпос вич гьа Кас-Бубадин мецелай агакьнавай кьилин мани — дастан тушни! Адаз чна, асирар алатайлани, яб гузва, яни чна халкьдин садвал арадал гъизвай, несилрин алакъа хуьзвай виридалайни къадим адетдал амалзава. Шарвилиди лагьайтIа, неинки Кас-Бубадиз, гьакI гьар са камаллу касдиз дикъет гузва, адавай насигьат къачузва. Инсан авачир чкада ам, дугъриданни, вичел гьалтзавай вацIарал, дагъларал, вацран нурарал, ракъинин ярарал алукьзава. Рехъ дуьзди хкязава.
Дидени буба патал Шарвилидин кIанивал махарик жедай хьтинди я. И карни чаз “Шарвили етим хьана” паюнай аквазва. Шарвили яргъал рекьера, женгера аваз, хуьре дидени, бубани, кIани ярни (Эквер) рагьметдиз фена. Гьелбетда, гьабурни ягъи душманрихъ галаз женгера телеф хьана.
Шарвилиди багърийрин сурарал лугьузвай вайзарра (ишелра) адан рикIе суза авайди гьиссзава:
— Ксумир вун, къарагъа,
Азиз диде, чан диде!
Чилин кIаник къвезвани
Ваз баладин ван, диде?
Гьахьна вун зи гарданда,
Гъил аладра кьилелай.
Галатнава ви хва къе,
Гьекьер михьа пелелай!..
Буба, буба, къарагъа,
Хва хтанва женгерай.
КIвале межлис туькIуьрна,
Хуьруьнвийриз эвера…
Инал гъанвай цIарарай чаз мад са хъсан адет — багърийри, чпин рухваяр, рушар яргъарай хтайла, ийизвай шадвилер, абур кьабулунин тегьерар чир жезва…
Мугьман кьабулун, рекье хтун
Мугьманпересвал дагъвийрин кьетIен адетрикай сад я. “Мугьман кIвалин берекат я”, “Мугьман галачир кIвал яд атIай регъв я”, “Гьар хуьре са кIвал эциг…” лугьузва халкьдин камаллу мисалра.
“Шарвили” эпосдани мугьман кьабулунин, рекье хтунин, хванахвавилин, дуствилин алакъаяр хуьнин адетри тIимил чка кьунвач. Вичихъ яр-дуст, хва-стха, хъсан хванахваяр авачир касдикай халкьдин панагь, амадаг, пачагь, ихтибарлу кас бажагьат жеда. Шарвили-халкьдин хва, четин вядейрани, суваррин, мехъеррин, мелерин мярекатрани абурук руьгь кутазвай, вичи регьбервал гузвай игит я.
Ингье “Бейхабар гьужум” паюна Шарвилиди яргъал рекьерай атанвай, вичиз гьеле таниш тушир ирид кас кьабулзава:
Шарвилиди фагьумна
Руквад кьунвай балкIанар.
Шарвилиди фагьумна
Гьекьед кьунвай мугьманар…
Атанвайбурун гьал акурла, Шарвилиди жегьилрин шадвилерин межлис акъвазарзава, мугьманрин дерди чирзава.
Дерди заланди, фад гьялна кIанзавайди чир хьайила, Шарвилиди вахт кьенятзава, ам куьмекдиз къарагъзава. Адан теклифдалди агъзур-агъзур жегьил пагьливанар санал кIватI жезва.
Вири патан чилерай
КIватI хьайила жегьилар,
Лап кьадарсуз шад хьана
Шарвилидин гуьгьуьлар…
Куьмек кIанз атайбур Шарвилиди ичIи гъилив ваъ, кьушун галаз рекье хутазва. Вични кьиле акъвазнава.
ИкI Шарвили къекъвена
Вилаятра ватандин.
Гуьгъуьнаваз кьегьалар,
Шарагар хьиз асландин…
Ихьтин мугьманпересвили, хванахвавили ягъи душманди кьунвай Кьвевар шегьер азад хъийидай садвилин къуват арадал гъана.
ЧIехи кьушун элкъвена,
Гъалиб хьана душмандал.
ЧIехи кьушун хтана,
Хъуьрез-хъуьрез пашмандал.
Чкадинбуру Шарвили кьабулнавай тегьердикай куьрелди лагьанва:
Акахьна ам инсанрин
Зурба селдик зегьметдин.
Кьадар вуч хьуй, Шарвили,
Ваз ийизвай гьуьрметдин!
Шарвили чпин хуьрериз атун инсанри мурад яз тIалабзавай. ГьикI хьи, ам атуни вирибур гьунарлу крарал руьгьламишзавай.
Ирид юкъуз кIвалахна
Ада хуьруьн никIера.
Адан михьи тIвар гьатна
Мад жемятдин сивера.
Гъуцаривай инсанри
ТIалабзавай Шарвили.
Чпин хва яз, арха яз
Гьисабзавай Шарвили…
(“Шарвилидин мехъер” паюнай)
Шарвилидин викIегьвал, чи са бязи башибузукьрин хьиз, суфрайрихъ недайлани хъвадайла ваъ, мелера, гьекьера, рекьера, женгера инсанриз аквазва. Гьавиляй ам вилив хуьзва, адаз вири жуьрейрин гьуьрметарзава, рекьени гьакI хутазва.
Мугьман кьабулунин, хванахвавилин адетрикай эпосдин “Дарман”, “Кьуьл”, маса паярани хейлин хъсан малуматар ганва. Месела, Гияр шегьердив вацIай яд агакьарзавай банд чкIана, арадал хкиз тежезвайдан ван хьайи Шарвили, гарун лепедал алайди хьиз, фад агакьна. Ам акурла,
Зверна вилик, инсанри
Гада шаддиз кьабулна.
Чпин викIегь жергейриз
Ам азаддиз кьабулна.
Банд эхцигайла, гиярвийри Шарвилидин сагълугъдай чIехи межлисар къурмишна.
Ирид юкъуз межлисра
Аваз хьана Шарвили.
Гиярвийрин кIвалера
Акъваз хьана Шарвили.
Ирид макьам гатана
Гиярвийри гададиз!
Ирид мани лагьана
Гиярвийри гададиз!..
“Кьуьл” паюна Шарвилиди гуьзел руш гьуьлуьн суьгьуьрчидин — Мармаридин зиндандай азадна, бубайрин ватандиз (Набрандиз) хкайла, балугъчийри ам гьикI кьабулзаватIа килиг:
Балугъчийри дуьзмишна
Агъзур нямет суфрадал.
Балугъчийри гъиз туна
Агъзур хуьрек арадал.
Шарвилиди лезетдив
ТIуьна вилик атайбур,
Жуван хайи накьвадин
Дадни нямет галайбур…
ЦIахурвийриз рехъ туькIуьриз фейилани, Шарвили гьакьван чIехи гьуьрметрив кьабулна. КIвалах куьтягьайла,
ЦIахурвийри акъудна
Къацу чIурал Шарвили.
ЦIахурвийри агудна
Дагъдин хурув Шарвили.
Векьерикай мелгьемар
Эцигна фад гъилерал.
Цуькверикай мелгьемар
Эцигна фад хирерал…
Эхь, халкьдин милли адетрин диб-дувул гьинай ятIа чирун патал “Шарвили” эпосдин мумкинвилер зурбабур тирди винидихъ гъанвай мисалрайни ачухдиз аквазва.
Эпосда тарифзавай маса адетрикай чун мадни рахада…
Мердали Жалилов
КьатI ама
