Эпосдин игитвилерилай — гьакъикъи игитвилерал…

“Шарвили” эпос халкьдин арада машгьур авунин асул метлебдикай рахуналди, адан суварин руьгьдин дибар арадал гъайи арифдар Агьед Гьажимурадович Агъаева “Шарвили” эпосдин игитвилерилай гьакъикъи игитвилерал элячIун герек тирдакай лагьанай. Эпосдин игитвал-халкьдин хиялра, умудра арадал гъанвай фикир-идея ятIа, гьакъикъи игитвал гьакъикъи краралди, уьмуьрда къачузвай камаралди, кьетIен агалкьунралди къалурун лазим я. Ихьтин крариз уьмуьрда чка гьамиша авайдини къейднава.

Гьакъикъатдани, эпос арадал гъана асирар алатнава. Гьар са девирди адак вичин дегишвилерни, алаваярни кухтуна. И кар инлай кьулухъни  давам жеда. Игитвилерикай халкьдин манияр, махар, мифар яратмишунни садрани акьалтIдач.

Гьа ихьтин камарикай сад, зи фикирдал­ди­, къенин аямда писатель Гьаким Къурбана кхьенвай “Яру Ярагъ” романни я. Ам чIехи эпи­ческий эсер, виче халкьдин тарихдин лап важиблу чинар ачухнавай, кьетIен инсанрин кьетIен агалкьунрикай суьгьбетзавай эсер я. Кьилин игит, вичин вири уьмуьр: чирвилер, ала­кьунар, мал-девлет, инанмишвилер халкьдин ва ватандин азадвал хуьнин женгериз бахшнавай кьетIен инсан, гьакъикъи къагьриман, вичин вахтунин (ХIХ асир) шейх­дин, муьр­шуьддин дережайрив агакьай ша­ир, философ, алим, дагъвийрин азадвилин женгерин руьгьни регьбер хьайи кас — Ярагъ Мегьамед я.

Эхь, Шарвили — эпосдин игит, Мегьамед — ро­мандин кьилин игитрикай сад. Сад, гьакъи­къатда хьайиди тирни лугьуз, суалар арадал­ гъизвайди; муькуьди — вич хайи, кьейи вахтарни, чкаярни чизвай тарихдин векил, лезги хва, Ярагъви. Амма гьикьван абур чеб чпиз мукьва ва ухшар я!

Чна тIвар кьунвай романдикай, адан цIийи­виликай ва кьетIенвилерикай гегьенш ма­териал газетда ганай. Адалай гуьгъуьниз Ярагъ Мегьамеда чи халкьдиз тунвай ирсиникай, адан вязерикай — насигьатрикай (весийрикай) кхьена. И кьве материалди зун а фикирдал гъана хьи, романдин игитни эпосдин игит кьведни чи халкьдин руьгьдин деринар, къанажагъдин  жанлувал, фагьум-фи­кирдин паквал, гьахъунин рекье чанни гуз гьа­зурвал лишанламишзавай кьетIен яржар я. Абуру сада-сад алава авунихъ галаз сад хьиз, сада-садан кар давамарзава. Сада — ма­­харани мифра, гьакъикъатда жедай крарани вич къалур­заватIа, Ярагъ Мегьамед гьа­къи­къи уьмуьрдин игит я. Ада кIелзавайбурун па­тай шаклу суалар бажа­гьат­ арадал гъизва… Гьавиляй за абур сад-садав гекъигзава.

Зи фикирдалди, ихьтин гекъигуни эпосдин игит Шарвили хьайиди тирни, туширни, адахъ къенин аям патал вуч метлеб ава лугьудай хьтин бинесуз суалар арадай акъуддай мумкинвал гуда.

Шарвилидин игитвилер вуч паталди тир? Адан насигьатри (весийри) чаз вуч гузва? Хсу­си уьмуьр ада гьикI тешкилна? Вуч кIватI­на? Вуч тухвана? Вуч туна?..

Гьа саягъда Ярагъ Мегьамедан гьакъиндайни суалар арадал къвезва. Вуч паталди ада вичин уьмуьр серфна? Вичин кьил хуьдай, уьмуьрдин йикъар, кефер чIугваз, кIани кьван къулайвилер вичиз туькIуьриз жедай мумкинвилер авайтIани (бубайрилай агакьай ирс, девлетлу чилер, мал-мулк, кьакьан дережаяр…), Мегьамеда магьрумвилеринни азабрин, акьалтIай кесибрин (вири девлетрилай гъил къачуна) рехъ хкяна, вични гъурбатда кечмиш хьана. Амма гьанани адан сур зияратдиз элкъвена!..

Аниз инсанар руьгьдин къуватар кIанз, ниятрайни, крарайни михьи жез кIанз физва. Эпосда инсанар, чеб кIеве гьатайла, Шарвилидиз эвериз, КIелез хивел фидайди хьиз… Гила а кар вири халкьарин садвилинни шадвилин, багъривилинни устадвилин сувариз элкъвенва!..

Согъратлида Мегьамед Ярагъвидин сурал-зияратдал финни фадлай руьгьдинни азад­вилин кьетIен сувариз элкъвенва. Анизни­ са аварвияр ваъ, вири миллетрин векилар­ физ­­­ва. За кьатIайвал, са динэгьлияр ваъ,  руьгь­дин чIехивилихъ, инсандин къуватрихъ инанмиш вирибур физва.  Куьрелди, халкьар­ руьгьламишунин, къанажагъдиз мягькем ва михьи хьунин, пак ниятар гъалиб жедайдахъ инанмишвал артухарунин жигьетрай и кьве об­раздини (къаматдини) сад хьтин везифаяр­ кьи­лиз акъудзава. Ярагъ Мегьамеда халкь­динни ватандин азадвал, аслу туширвал ви­ри нямет­рилай, девлетрилай вине туна. “ЛукI­виле яшамиш жедалди, игитвилелди кьиникь хъсан я”, лагьана.

Шарвилидин рехъни, вири девлетрилайни, чандилайни гъил къачуна, куьмек кIанз эвер гайи вирибуруз куьмек гунин женгеринди туширни? Са тафават ава: Шарвилиди ва­тан­дал гьа­къикъатда атай ягъийрилай (персар, арабар, румвияр, хазарар…) гъейри, тIе­би­ат­дин завалрихъ галазни (вацIарихъ, гьуьлерихъ, селлерихъ, цIаярихъ, иблисрихъни шей­тIанрихъ ва икI мадни) женгер чIугвазва. И карди ам махара, мифра жедай игитриз мукьва ийизва.

Мегер шейх Ярагъ Мегьамедан  къамат махарин, мифрин игитриз мукьва тушни! Инсанар адан тIварцIихъ ийизвай гьар са тIала­бунихъ, гузвай садакьайрихъ, кIелзавай дуьайрихъ кIевелай инанмиш я.

Лугьун мумкин я: Шарвили динэгьли тушир. Мегьамед — мискIиндин имам, Аллагьдин чIехивилихъ инанмиш суфи, тарикьатчи,­ Аллагьдин рекье вич тамамвилелди “цIуру­риз” гьазур кас… За фикирзава, илимдани и кар къейднава (А.Агъаев, М.Вагьабов, Ф.Вагьабова ва мсб) Шарвили лезгийри гьеле му­сурманрин дин кьабулдалди халкьдин миф­ра, махара арадал атанвай игит я. Арабри чпин дин гъайила, ам чинра регьятвилелди­ кьабулайди туш. И карди чавай Шарвили къа­къудай чка авач. Мусурманрин дин кьабулайдалай кьулухъни ватандинни инсандин азадвал ­хуьнин месэла, гьа виликдай хьиз, хцида­каз амукьна. Гилани ам чи кьилин месэла я.

Шарвилидин кар, виридалайни савадлу ва гужлу динэгьли ва  гьа са чIавуз адетдин инсанни яз, вичин вахтунда Ярагъ Мегьамеда кьилиз акъудна.

За фикирзавайвал, я эпосда, я гила кхьенвай эпический романдани кьилин месэла дин машгьурунинди туш. Месэла диндин куьмекдалди (ам гьа чIаван кьилин идео­логия яз) халкьар сад-садав агудунин, миллетдилай, чIаларилай, адетрилай аслу тушиз, ватан ва инсан азадвиле тунихъ, и кар патал халкьар женгиниз къарагъарунихъ галаз алакъалу тир. Дагъустандин, гьакI Лезгистандин мулкарални дуьньядин чIехи вири динар ала. Амма Ва­тан ва чи виридан азадвал хуьн — виридаз сад тир месэла я. И кар чун инал рахазвай эсеррани инанмиш жедай тегьерда къалурнава. Гьавиляй Шарвили динэгьли тушир, я Мегьамед Ярагъви акьал­тIай радикалист тир лугьунихъ, заз чиз, са мет­­лебни авач. Ярагъ Мегьамед цIийи девирдин ва цIийи шартIарин Шарви­ли тир ла­гьайтIа, кIусни  ягъалмишвал жедач.

Чаз алай аямдин цIийи Шарвилияр, цIийи Ярагъ Мегьамедар — руьгьдиз, рикIиз, гъилиз, намусдиз михьи тир, чандилайни гъил къачуна, халкьдиз, ватандиз къуллугъиз гьазур рухваяр герек тирдакай гзаф рахазва. Государстводин дережадани и кар кьетIенди яз вилик эцигзава. Гьавиляй къенин аямда “Шарвили” эпосдихъ, “Яру Ярагъ” романдихъ, халкьдин баркаллу тарихдиз, кьилдин ксарин игитвилериз талукь яз кхьизвай, сегьнеда эцигзавай гьар са эсердихъ чIехи метлеб ва игьтияжни ава. Гьаким Къурбанан роман гьа дережадинди я. Умудлу я, майдандиз мадни цIийи эсерар, цIийи суварарни къведа. Шарвилийрин рехъ давам жеда…

Мердали Жалилов