Алай йисан августдин сифте кьилера, бедендихъ гумрагьвал авачиртIани, Аллагь-Таалади заз Шалбуз дагъдиз хкаж жедай, Эренлардал кьил чIугвадай мумкинвал, къуватар гана. Агъзурралди инсанри зияратзавай и пак чкайрин къадимлувал, дагъларин къудратлувал, мягькемвал, суварин, чIурарин гуьрчегвал акур зун гьейран яз амукьна. Шалбуз дагъдиз экъечIдайла гьалтзавай гьар са жигъирди, къванерин арайрай экъечIнавай цуьквери, аламатдин рагари, къванери, гатузни живеди кьунвай шиш кукIушри руьгь тухарзавай, бедендиз къуватар гузвай, рикI жуван хайи маканрал мадни кьару ийизвай. ГьикI лагьайтIа, зунни гьа и дагълара вичиз бине кутур Ухулрин хуьре дидедиз хьайиди я, амма ахпа, арандиз эвичIайдалай инихъ, ахкун тавур ерийра дуьньядиз атайди я. Авайвал лагьайтIа, заз дагълар цIийи кьилелай ачух хъхьана ва жув яшамиш жезвай Бут-Къазмайрал хъфейла, за дахдивай хайи хуьруькай хабарар кьуна.
Саид дахди авур ихтилатрай чир хьайивал, Ухулар са вахтара Ахцегь райондин чIехи хуьрерикай сад хьиз малум тир. Ам Шалбуз дагъдай кьил къачуна авахьзавай, рекье акахь хъийизвай кIамаралди гурлу хъжезвай, Мугъулах вацIун къерехдал, дагъдин хурухда, къветрен муг хьиз, чка кьунвай ва гьуьлуьн дережадилай 2300 метрдин кьакьанда авай хуьр тир. Ам Ахцегьрилай 27 километр мензилдин яргъа ава.
Гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, дагълара харапIайриз элкъвенвай, инсандин сесни, гелни амачир хуьрер пара ава. Зи хайи хуьруьн кьисметни туькьуьлди хьана. Са вахтара вишералди агьалияр яшамиш хьайи, чIурар, ягъвар, сувар лапагрин суьруьйрив, нехирррив ацIанвай хуьр кур баябан я. Къавар аламачир ва са паяр ацахьнавай кIвалерин цлари инал чIехи хуьр хьайидан гьакъиндай шагьидвалзава.
Тарихда хуьр мус арадал атанатIа малум туш, амма хуьруьн агъсакъалри лугьузвайвал ва маса чешмейри къалурзавайвал, чи улу-бубайри кутур хуьр СутIар дагъдин кукIвал алай. Тахминан 1000 йис идалай вилик СутIар хуьр пуд чкадал пай хьана. Ухулвийри дагъдин кьиблепата гуьнедик хуьр кутуна…
И кардихъни вичин себеб авачиз тушир. Ам душмандивай, къачагъривай тIем гъиз, са патахъайни регьятдиз агатиз тежедай дагъдин кукIуш тир. Ахьтинбур атай чIавуз жемятди чпи чеб, са артух зиянар тахьана, итимрикай хкатунар авачиз хуьдай. Къачагъар, чапхунчияр катдай чкадал гъидай.
Хуьре вишелай виниз кIвалер-хизанар авай. Хуьруьн жемят чпин ери-бинейриз, сеняткарвилиз, девлетдиз килигна, тухумриз пай жезвай: Шагьар, Дашдемирар, Къирихар, Къацанар, Такацар, Пахлаяр, Идрисар, Къуьрер, Панагьар ва мсб. Тухумарни магьлейриз пай жезвай: Мегъвер, Мафар, Шагьар, Хшар, Смугъулар, Идрисар, Жуьжеяр, Масланар…
Хуьруьз кьве патахъай, кьве чешмедай гунгара аваз яд гъанвай. Ухулвиярни, гьа дередин амай хуьрерин жемятар хьиз, малдарвилел, хеб-мал хуьнал, магьсулдарвилел, сеняткарвилел машгъул тир. Са гафуналди, чпи чеб хуьзвай.
Ватандин ЧIехи дяведин женгера пудкъадав агакьна ухулвийри иштиракна. Абурукай 22-даз элкъвена хайи макандиз хтун кьисмет хьанач. Хуьре амай инсанрини фронт суьрсетдалди, герек шейэралди таъминарун патал пара зегьметар чIугурди я.
Дагъдин четин шартIар себеб яз ухулвияр, хуьряй экъечIиз, чпиз регьятвал авай чкайриз физ гатIунна. Абур Ахцегьиз, Мискискиз, Къаракуьредиз, Азербайжан Республикадин Къуба райондин Еникент, Узунмише хуьрериз, гуьгъуьнлайни хуьре амукьайбур Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийихуьруьз, Бут-Къазмайрал куьч хьана. Гьа жергедай яз чи хизанни.
Хуьряй экъечIдайла, зи 4 йис тир. Зи уьмуьр аранда акъатна ва вил галазни заз садра кьванни хайи ерийрал хъфин кьисмет хьанач. За хуьруькай, ана яшамиш хьайи инсанрикай, мулкарикай, булахрикай, яйлахрикай чIехи буба Агьмедан суьгьбетрихъ дикъетдалди яб акалдай. Ада вичи дад акур къайи ятар авай Амбар булах, Мегьмедан кьил хай булах, Лукьманан булах, къацу чIурар-яйлахар (ВацIун гъенер, Камай, Къапал, Къацугъ никIер, КьвечIер дагъ, Лекь дагъ, ЧIикIер чIун, ТIегъуьн пад, ХарапIар, ЦIар, Цула кал, ЧIу-лав шим) тамарзу яз рикIел хкидай. Арандиз атана кIвал-югъ туькIвенвайтIани, вини хуьр рикIел атай кьван Агьмед бубади “гьайиф Ухулар” лугьуз перишанвалдай. За кьатIудай, адан рикI гьамиша дагълара авай.
Вуж кас тир Агьмед буба? Ам, гьелбетда, са пагьливан туширтIани, адакай “Зегьметдин игит” хьаначтIани, ам гьакъисагъвилелди, рикIин, гъилин михьивилелди зегьмет чIугур, хуьруьн майишатдин девлетар артухаруник пай кутур, гьалалдин ризкьидалди вичин веледар чIехи авур, абуруз дуьз тербия гайи, тухум-тарадизни четин макъамра куьмекдин гъил яргъи авур кас тир.
Хуршидов Агьмед Алипашаевич 1928-йисуз Ахцегь райондин Ухулрин хуьре кесиб лежбердин хзанда дидедиз хьана. 1940-лагьай йисан зулуз, залан азардик буба рагьметдиз фейила, адан 12 йис тир. Адахъ вичелай гъвечIи кьве вахни авай. Бубадикай магьрум хьайи аялрин иесивал абурун ими Незира хъувуна. 5-классда кIелзавай Агьмед, школа гадарна, колхоздин хиперив фена. Гатуз дагъда, хъуьтIуз Мугъанда гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна. ЧIехи Гъалибвиликни аял итим яз вичин лайихлу пай кутуна. Вахар чIехи авуна. Адаз уьмуьрдин юлдаш Алагуьзлуь бадеди вафалувилелди къуллугъна. Баде адахъ галаз чIураризни физ хьана. 1988-йисуз буба вичин хизанни галаз ЦIийихуьруьз атана. Инани ада вич вердиш пеше гадарнач. Хипер, малар кутуна. Къени кас тир Агьмед буба.
Адан камаллу келимаяр садрани зи рикIелай фидач. “КIела, са пеше къачу, зегьмет чIугваз вердишара, гьалалдин фу гьамиша ширин жеда, гьарам кIан жемир…”,- лугьудай рагьметлуда.
Агьмед бубадин зегьметар, адан насигьатдин тарсар гьавайда фенач. Абурукай адан рухвайри, хтулри — ирссагьибри менфят хкудна. Гьавиляй бубадин тарсарин нетижа къалурун хъсан яз аквазва заз.
Лап фадлай кIвале хуьзвай ва вичиз хъипи ранг янавай “ЦIийи дуьнья” газетдин са чина корреспондент Рагьидин Эминова зи дахдикай кхьенвай макъала ава. Адай са бязи чкаяр гъиз кIанзава заз:
“Махачкъаладин медучилище куьтягьна хтанвай жегьил пешекар Хуршидов Саида Ухулрин медпунктунин фельдшервиле кIвалахиз 14 йис жезва. Ада вичин гьар са гьерекат хуьруьнвийрин сагъламвал мягькемарунин рекье эцигнава. И баркаллу рекье адахъ агалкьунарни жезва. Гьелбетда, адаз рикI гваз эгечIай гьар са карди агалкьунар, шадвилерни гъидайди чизва… Лугьун лазим я хьи, герек атай дуьшуьшра ада акушервилин везифаярни тамамарзава. Гьа икI, ада сагъ-саламатдиз 14 аял кьабулна…”
Тарифдин гафар макъалада гзаф ава. Дахди ЦIийихуьруьз куьч хьайилани, вичин пеше намуслувилелди кьиле тухузва. Заз идалди вуч лугьуз кIанзава, ам вичин бубадин насигьатриз вафалу хьана, рухвайрив кIелиз туна, гьар садакай са пешедин иеси авуна. Амма рушарив кIелиз тунач. “Дишегьлидин кIелун-кхьин кIвалихъ, хизандихъ гелкъуьн я” лугьудай Саид дахди вичин гъалатI гила аннамишна. Вучда, вахт алатна, кеспи къачудай мумкинвилерни амач.
Агьмед бубадин ихтилатрихъ пара рикI алаз яб акализ чIехи хьайи заз кIелунар давамардай ашкъи авайди тир. Амма зи кьисметни чи гзаф рушариндаз ухшамиш хьана. Школа акьалтIарай зун гъуьлуьз гана. Ингье къе зун пуд аялдин диде, кIвалин кайвани я. Агьмед бубадин весийриз вафалу я. Жуван уьмуьрдин юлдашдихъ галаз зегьметдал, спортдал, халкьдин адетрал рикI алай, намусдиз михьи веледар чIехи ийизва чна.
За рикI дагълара амаз фейи жуван чIехи бубадикай ва хуьруькай рикIе арадал атай цIарарни теснифнава.
Дагъларин шагь — Агьмед буба!
Чи дагъларин шиш кукIушар,
Къацу чIурар, генг яйлахар,
Дереяр, кIамар, булахар,
Аламай ви къимет, буба!
Акунач ваз чIавар къугъваз,
Аялзамаз зегьмет чIугваз,
Жавабдарвал хивез чIугваз,
Къазанмишай гьуьрмет, буба!
Дявед йисар, четинвилер,
Хизан хуьн патал рекьер-хуьлер,
Жагъур ийиз мумкинвилер,
Кардал гъана рябет, буба!
Гьар камуна вун тир зирек,
Тухумдин кьил, арха, куьмек,
Майишатдин даях- дестек,
Нефсиниз гай тербет, буба!
Гатуз Ухул, хъуьтIуьз Мугъан,
МуьтIуьгъ тир ваз дагъни аран,
Гъилеваз лаш верхи таран,
КIватIай кас я суьрсет, буба!
Кашар-мекьер алудна на,
ХъуьтIер-гатар акъудна на,
Хуьруьв девлет агудна на,
Зурба я ви зегьмет, буба!
Гуьгьуьлар ви жедай гумрагь,
Хуьруьнвийрин далу, панагь.
Лугьудай ваз “Дагъларин шагь!”
Уьтквем, зирек Агьмед буба!
Устадвилин магьир авай,
Инсанвилин къадир авай,
Дерин фагьум-фикир авай,
Чи хиялрин гуьмбет, буба!
Несилриз вун чешне хьана,
Дуьз адетрин чешме хьана,
Ви гьар са кар сечме хьана,
Вун чи ирсни девлет, буба!
Къвез алатда йисар, вахтар,
Тарихар жез къатар-къатар,
Амукьда ви насигьатар,
Чи камаллу Агьмед буба!
Тамилади, буба, ви цIир,
Давамзавай ви рехъ-жигъир,
ТуькIуьрай ваз къе и шиир,
ТIалабзава женнет, буба!
Ухулар
Яргъара чи аватIан гел,
Гьамиша я чун вахъ цIигел,
«Камбар булах», «ЧIехи кьвечIел»,
Зи руьгьдин дарман, Ухулар,
Зи хайи ватан, Ухулар!
Припев:
Ухулар, Ухулар,
Мягькем я куь дувулар.
Къенибур я магьсулар.
Рушар я куь жейранар,
Якъутарни мержанар.
Дуьнья авур гьейранар,
Рухваяр пагьливанар.
Ястин чIурар, дуьдгъвер цуьквер,
Килигналди тух жеч вилер.
“Бубадин цIар”, “ВацIун гъенер”.
Я вахъ эрзиман, Ухулар,
Зи хайи ватан, Ухулар!
Халкь сад хьана чIугваз зегьмет,
Арадаваз хатур-гьуьрмет.
Чи садвал тир чIехи девлет,
Виридаз масан, Ухулар,
Зи хайи ватан, Ухулар!
Ви рухвайрин гала вахъ гъил,
Вун абуру тадач сефил,
Бубайрин гел аламай чил,
Хкведа вал чан, Ухулар,
Зи хайи ватан, Ухулар!
Гъиле чарни къелем аваз,
ТуькIуьрзава чIалар за ваз,
“Руш аватай раг” рикIеваз.
РикIин эрзиман, Ухулар,
Зи хайи ватан, Ухулар!
Тамила Салманова
