Чи чкайрин тIварарин этимологиядай малум жезвайвал, чи ойкономрин тарихар къадим я ва абур жуьреба-жуьре рекьералди пайда хьанва. Гьеле чи эрадал къведалди лезгийрихъ цIудралди чIехи хуьрер ва шегьерар авай. Энеолит, гьакI буьруьнждин ва ракьунин девирриз талукь археологиядин амукьайри субутзавайвал, лезгийрин чилерал сифте яз инсанар яшамиш жезвай чкаяр, хуьрер са шумуд агъзур йис идалай вилик арадал атанай. Субут паталди Самур ва Гуьлгери вацIарин дерейра энеолит девирда чпин бине кутур хуьрерин тарихар рикIел хкун, Мамрач, Гилияр ва маса хуьрерин патав ашкара авунвай жуьреба-жуьре къапарин амукьаяр тупIалай авун бес я. (Килиг: Котович В.Г. Отчет о работе 1-го горного отряда. Рукоп. фонд ИИЯЛ, ч.104-105; Котович В.Г. Новые археологические памятники Южного Дагестана. МАД, 1.Махачкала, 1959. Ч.135).
Бязи алимри гьахълу яз Къубадин лезгияр яшамиш жезвай чилерал са кьадар хуьрер буьруьнждин девирда арадал атанвайди къалурзава. (Килиг: Александрович-Насифы. Находки бронзового века около Хачмаса, Известия Азкомстариса, вып.4, тетрадь 2. Баку, 1929. Ч.215).
Макьа хуьруьн патавай жагъанвай археологиядин амукьайри сифте ракьун девирда (чи эрадал къведалди VIII-IV виш йисар) лезгийрихъ гьихьтин тарих ва меденият аватIа делилралди субутзава. Инай жагъанвай кьве патал мурз алай яргъи турари, чукIулри, жуьреба-жуьре маса затIари къалурзавайвал, лезгийри ракьукай гегьеншдиз менфят къачузвай ва адакай яракьар, гьар са жуьредин къапар расзавай. Идалайни гъейри, абуру хъипрепIрикай, кIарабдикай, шуьшедикай расзавай безекдин затIар Къафкъаздин ва вилик патан Азиядин халкьари къачузвай. (Килиг: М.Н.Пикуль. Первобытнообщинный строй на территории Дагестана. Очерки истории Дагестана. т.I. Махачкала, 1957, ч. 20-21).
Гуьлхар Гуьлиева, «Самур» газетдай
