Гьар са девирдихъ, политикадин къурулушдихъ кьетIен адетар, къанунар, къайдаяр, чешне къалурзавай, руьгь тухардай чешмеяр, яржар (символар) хьана. Государстводикай рахайтIа, адахъни вичин къудратлувал, аслу туширвал, кьилдинвал, кьетIенвал къалурзавай яржар ава. Абурукай садни Государстводин пайдах я.   

Государстводин пайдах! Чи уьлкведа эхиримжи виш йисара ара-ара еке дегишвилер, цIийи къурулушар арадал атана. Идахъ галаз алакъалу яз государстводин метлеб авай идарайрин, дараматрин кукIушрал жуьреба-жуьре рангарин, кIалубрин, шикилрин ва  идеологиядин жуьреба-жуьре манайрин пайдахарни хкажна. Гьа икI, цIийиз арадал атай Россиядин Федерация тIвар алай государстводихъни цIийи пайдах хьана. РФ-дин Президентди 1994-йисуз акъудай Указдалди 22-август РФ-дин Государстводин пайдахдин югъ яз малумарна. Анлай инихъ ингье къанни вад йис алатнава.

Уьлкведин гележег, халкьдин аслу туширвал, азадвал, къудратлувал, хушбахтлувал акьалтзавай несилдиз ватанпересвилин тербия гунихъ галаз алакъалу я. И жигьетдай дуьз тербия агакьай гьар са кас Ватандал ашукьни жеда, кIеве гьатайла, ам хуьн патал душмандихъ галаз женгинизни экъечIда, гьалтзавай кьван четинвилеризни таб га­на, виликди фида. Гьатта герек атай вахтунда чанни къурбанд ийида.

Ихьтин мисалар чаз тарихдин гзаф вакъиайрай аквазва. Хайи кIвал, макан, Ватан хуьн патал вишералди, агъзурралди рухвайрини рушари зурба игитвилер къалурна, абуруз чпин чанарни гьайиф атанач. Гьахьтин кьегьалвилералди Государстводин пайдах вине кьуна, гьикI лагьайтIа пайдахдихъ гьар са касдин, аскердин руьгь хкаждай къу­­ват ава. Къе чун азад, садалайни аслу тушир, виридаз сад хьтин ихтиярар ганвай уьлкведа яшамиш хьун чи уьтквем бубайрин, дидейрин гьунар я. Абурун баркаллу, къагьриманвилин крар датIана ри­кIел хуьнни чарасуз я. Им, са рахунни алач, ватанпересвилин тербиядин карда хъсан чешне я.

Идахъ галаз сад хьиз, акьалтзавай несил государстводин яржарив гьуьрметдивди, дамах авунивди эгечIиз вердишарунихъни кье­тIен метлеб ава. Госу­дарство­дин яр­жарик Пайдах, Герб, Гимн акатзава. Къейд авун лазим я хьи, неин­ки жегьилриз, жаванриз, гьакI са кьадар яш хьанвай инсанризни государстводин метлеблу яржариз талукь тарихдикай са акьван чизвач. Гьавиляй къе чна Россиядин Государстводин пайдахдин тарихдикай гегьенш суьгьбет ийида.­

Россиядин пайдахдикай сифтегьан малуматар I Петрдин буба Алексей Михайловича пачагьвал авур макъамда, 1668-йисуз, пайда хьана. Урусатди и вахтунда къецепатан уьлквейрихъ галаз алишверишдин алакъаяр гегьеншарзавай. Алексей Михайловичани, савдагарриз куьмек яз, гимияр туь­кIуь­рунин ва кардик кутунин тапшуругъ гана. Ока вацIун къерехдал алай Де­ди­ново хуьруьз гимияр туь­­кIуь­риз жедай устIарар кIватIна. УстIар­рин гъилерикай хкатай сифтегьан гимидиз “Лекь” тIвар гана ва адан ка­питан­вилени фон Сведен лугьудай кас тайинарна. Цел сирнавиз экъечI­далди вилик капитанди пачагьдивай хабар кьуна: “Гими гьихь­тин пайдахдик кваз сефердиз экъечIда?” Ада мадни алава хъувуна хьи, гими гьи го­сударстводинди ятIа, пайдахни гьаданди хьун лазим я. Амма, гьайиф хьи, Урусатдин пачагьлугъдихъ и макъамда хсуси пайдах авачир.

Ихьтин агьвалатдин шагьид хьайи пачагьди а вахтунда гьуьлерикай хъсандиз менфят къачузвай ва чпихъ гимияр авай Великобрита­ниядин, Даниядин, Швециядин, Нидерландрин ва гьакI Библиядин пайдахрикай малуматар кIватIна. “Лекь” гимидин пайдах гьазурдайла, гьа инал тIварар кьунвай  пайдахрин чешнеяр бинедиз къачуна.

Государстводин пайдах гьазурун патал 1668-йисан 9-апрелдиз махсус буйругъдалди са шумуд жуьредин рангунин парчаяр гъана. И карда Голландиядин инженер Давыд Бутлерани иштиракна. Ада пачагьдиз чпин уьлкведин пайдах гьихьтинди ятIа къалурна.  Алексей Ми­хайловича юкIвар-чипIер ягъайдалай гуьгъуьниз талукь кьве указ акъудна. Абурун бинедаллаз сифтегьан гимидиз пайдах гьазурун па­тал яру, лацу ва вили парчаяр ишлемишна, ахпани пайдахдал лекьрен шикилар чIугуна.

Уьлкведин кар алай вексиллологар тир П.Белавенеца, К.Иванова ва А.Усачева гьисабзавайвал, лекьерилай гъейри, пайдахрал вили хашарин шикиларни чIугунвай. Гуьгъуьнлай Урусатдин военный гимийрал кьве кьил алай лекьрен пайдахар пайда хьана.  П.Белавенеца къейд ийизвайвал, Нарвадин кIаник женгер кьиле фидайла, квахьай пайдах лацу, вили, яру рангаринди ва лекьрен къизилламишнавай кьве кьил алайди ялдай.

1693-йисан 6-августдиз I Петр военный гимиярни гваз Лацу гьуьлелай фидайла, 12 туп алай “Пак Петр” гимидал “Москвадин пачагьдин пайдах” хкажнавай. Ам сад хьтин лацу, вили ва яру рангарин зулариз пайнавай, лекьрен къизилламишнавай кьве кьил алайди тир. Къенин йикъаралди амукьнавай и пайдах Санкт-Петербургдин гьуьлерин центральный военный музейда хуьзва.

1698-йисан 19-ноябрдиз Воронежда Россиядин Линейный гими туькIуьриз башламишна ва 1700-йисуз ам куьтягьна. Адал хкажай пайдахни лацу, вили, яру рангарин зулариз пайнавайди тир. Гуьгъуьнлай и пайдахдал Андреевский хашни чIугуна.

Урус чIалан баянрин (толковый) словарь туькIуьрай тIвар-ван авай алим Владимир Дала къейд авунай: “Европадин вири халкьариз чпин милли рангар чизва. Чаз ла­гьайтIа, чизвач ва мукьвал-мукьвал чун ягъалмишни жезва”. И нукьсан 1896-йисуз Урусатдин пачагь II Николай тирла, арадай акъудна. Урусатдин пайдахдин рангар тайинарна: лацуди, вилиди, яруди.

Тарихдай чаз чизвайвал, 1917-йисан инкъилабдилай гуьгъуьниз, пачагьлугъ кIватайла ва Советрин цIийи гьукумат тешкил хьайила, пуд рангуникай ибарат пайдахдин  чкадал Яру пайдах пайда хьана. Со­вет­рин Союз чукIунихъ, Россиядин Фе­дерациядин государство арадал атунихъ галаз мад чи уьлкведин кар алай имаратрин, дараматрин къава­рал, кукIушрал лацу, вили, яру ран­­гарин зуларин пайдах хкаж хьана.

Россиядин пайдахдин рангариз талукь яз жуьреба-жуьре фикирар ава. И кардин гьакъиндай официальный баянар ганвай чка авач.  Ам­ма лугьузвайвал, уьлкведин пайдахдин рангарихъ са шумуд метлеб ава.

Куьгьне Урусатда абуруз ихь­тин­ метлеб гузвай: лацу ранг — акьал­тIай намуслувал ва ачухвал; вили ранг — вафалувал, дуьзвал, ми­хьивал ва эдебдин михьивал; яру ранг — викIегьвал, жуьрэтлувал, мергьяматлувал.

Гьа са вахтунда и рангариз хашпара килисадин, пачагьлугъдин гьукуматдин ва халкьдин садвилин метлебни гузвай: лацу ранг — хашпара диндин ярж; вили ранг — пачагьлугъдин гьукумдин ярж; яру ранг — урус халкьдин ярж.  Къенин пайдахдин рангарихъ ихьтин метлеб ава: лацуди — ислягьвал, фикиррин ва ниятрин михьивал; вилиди — инанмишвилин ва вафалувилин ранг; яруди — къудратлувал, къу­ватлувал, Ватан патал гайи иви.

Государстводин пайдах вилин ни­ни хьиз хвена кIанзавай ярж я. Россиядин Федерациядин пайдахдин гьакъиндай талукь законарни, абурал асаслу яз пайдахдикай мен­фят къачудай, ам ишлемиш­дай­, хуь­дай статьяярни ава. Россиядин Федерациядин государст­водин пайдахдикай ягьанатардай ихтияр садазни авач. Ихьтин кардиз­ рехъ гун тахсиркарвал яз гьисабзава.

Россиядин Федерациядин гьар субъектдихъ (Псковдин область ква­чиз) вичин пайдах ава. Дагъустан Республикадин пайдахни пуд рангунин зуларикай ибарат я: ­къацуди — уьмуьр, Дагъларин уьл­кведин чилин мублагьвал ва гьакI исламдин рангни я. Вилиди — Каспий гьуьлуьн ранг. Яруди — Дагъларин уьл­кведин агьалийрин жуь­­рэтлувал, уьтквемвал, инсандин ­акьул-ка­малдин къуват къалурзавай ранг я.

Гьар са халкь патал государст­водин яржар пакбур я. ГьакI хьайила, чун чи уьлкведин ва республикадин пайдахрив, герберив, гимнайрив вафалувилелди, кIанивилелди эге­чIун лазим я.

Нариман Ибрагьимов