Адет яз, шегьердин агьалийри чпи гьар юкъуз ишлемишзавай недай-хъвадай  продуктар базаррай къачузва. Амма абур нивай къачузватIа, ери гьихьтинди ятIа, абур гьихьтин шартIара маса гуз­ватIа, агьалийри и крариз са артух фикир гузвач.  Алверчийри маса гузвай затIар ери авайбур яз, санитариядин къайдайрал амална, муьштерийриз михьиз — лацудаказ къуллугъ авун гьикьван хуш жедай кар я. Амма, базарриз фейила, чаз аквазвайбур маса крар, шикилар я.

Алай вахтунда Махачкъала шегьердин базарра гьихьтин гьалар аватIа чирун патал зун меркездин 2-нумрадин базардиз фена. Са вахтара алверчийриз ва муьштерийриз са къулайвални авачир колхоздин базар алай чкадал кьве мертебадин гуьрчег дарамат эцигнава. Сад лагьай мертебада недай-хъвадай продуктар, кьвед лагьай мертебада промышленный товарар маса гузва. Алверчияр патал ина вири жуьредин къулай шартIар теш­килнава. Кьилди къачуртIа, як, верчер, балугъар, некIедин продуктар, салан майваяр, къацу хъчар маса гудай кьилди-кьилди чкаяр чара авунва. Чин — гъилер чуьхуьн патал са шумуд чкадал цин кранар ала. Динэгьлийриз капI ийидай чкаяр тешкилнава. Кьвед лагьай мертебадиз регьятдаказ хкаж хьун патал гьатта эсколаторар кардик кутунва. РД-дин гьукумат  меркездин базарра Россиядин чIехи базарра авай хьтин къайдаяр тваз, алверчийризни муьштерийриз къулай шартIар тешкилиз, базарра маса гузвай иллаки гьар юкъуз герек товаррин  къиметар кесиб халкьдин тIем акакьдайбур хьун патал чалишмиш жезва. Амма а къайдайрал амал авун инсанрилай чпелайни аслу я эхир. Гьелелиг, гьайиф хьи, хъсан патахъ­ са дегишвални аквазвач.

Чун 2-нумрадин базардин як маса гудай жергейра къекъвезва. Садлагьана килигайла, ина къайда авайди хьиз аквада. Дезгейрал еке ва гъвечIи кьадардин кукI­варнавай якIун кIусар жергеда эцигнава. Як регъвез кIан хьайитIа, и кар патал махсус тадаракарни кардик кутунва. Амма эгер са  гъвечIи геренда акъвазна гуьзе­тай­тIа, ина санитариядин къайдайрал эсиллагь амал тийизвайди аквада.  Мал­дин кьилер-кIвачер, хук маса гузвай жергеда иллаки пис ял ава, чил кьеженва, на­жахрин тумар, дезгейрин къвалар, чIу­лав хьана, хъуцIурди кьунва. Як маса гузвайбурал халатар алач. Сад-кьведал алаз аквазвай хуруганарни гзаф чиркин я. Бязи алверчийрал алай пек-партални михьи туш. Садбуру як, алцумна, муьштери­див вахкана, ахпа гьа гъили фу къачуна незва. И шикилар акурла, зи рикIяй хиял фена: чна гьихьтин михьи тушир ксаривай як маса къачузва, инсанрин тебятар гьикьван жуьреба-жуьре я! Абурувай гьич як маса къачузни кIан жедач.

Маса гузвай якIарал ветеринарный духтурдин печать алач. Ам гьинай гъанвайди ятIа, адан ери гьихьтинди ятIа садазни чидач. Гатун зегьем юкъуз, пелекайни нерикай стIал кIвахьиз, кьасабчиди як кукIварзава. ЯкIун са пайни чилел аватнава, амма маса гузвай касдиз и кардикай къайгъуни туш. Адаз кIанзавайди, як вахтунда маса гана, жибиндиз пул атун я. Эгер чилел аватнавай якIун патахъай вуна наразивал къалурайтIа, ада ваз векъидаказ “ашкъи аватIа, къачу, авачтIа, къачумир” лугьуда, гьатта алцумнавай якни кьулухъни вахчун мумкин я.

Як маса гузвай жергейра, муьнуьгъар хьиз, яцIу хьанвай кацерни къекъвезва. Йифериз абур як кукIварзавай тахтайрал къаткизвайдал са шакни алач.

Кьурай якIар маса гузвай жергени кутугай гьалда авач. ЯкIар, дулдурмаяр чIу­лав хьанва. Абур акурла, такIан жезва. Кьурурдалди вилик а якIун ери гьихьтинди ятIа садазни чидач. Алверчийри, дагъдин ми­хьи гьавадал кьурурнавай дадлу як я лу­гьуз, тарифариз, муьштерийриз эвер гузва. Абурни къвезва, як къачуз хъфизва.

НекIедин продуктар маса гузвай жерге. Дезгейрал ниси, шур, къаймах, дуьдгъвер эцигнава. Абурал тIветI, ветI, руг ацукь тавун патал, гьич тахьайтIа, жуна кьванни вегьенвач. Дезгейрихъ галай алверчийрал я халатар алач, я та­хьай­тIа хуруда фартукар кьванни авач, яни алверчийрихъ асул культура авач.

Базардин патав гвай куьчейрани эсиллагь къайда аваз аквадач. Илимдин библиотекадин вилик пад алверчийрин майдандиз элкъвенва. Ина яр-емиш, салан майваяр, помидорар, афнияр ва маса шей­эр гьакI чилел эцигна маса гузва. Муьш­терийрини абур худда маса къачузва. Базардин кьилихъ галай Белинскийдин тIварунихъ галай куьчедай нер, сив кIевир тавуна физ жедач. Марфарилай гуьгъуьниз куьчедин юкьвал еке вир арадал атанва. Инсанривай анин и патай а патаз экъе­чIиз жезвач. Фадлай гадар тавунвай зирзибилра ни гьатнава. Гьанин  патав акъвазна, инсанри чпин шейэрни маса гузва.

Республикада виридалайни чIехи вуз тир Дагъустандин государственный университетдин патав жергеда аваз оптовикрин машинар акъвазнава. Гьар са машиндин къвалахъ зирзибилар кIватIнава. Чи­лелни, чIу­лав хьана, ни къачунвай ктIай ятар акъвазнава. Ибурни квез республикадин меркездин куьчейра авай “къайдаяр”!.. И крарал гуьзчивал тухудай къуллугъар авайди я, еке мажибарни къачузва­. Амма къайда, михьивал авач хьи, авач.

Гила чун базарда продуктрин къиметриз килигин. Къиметар цавариз акъатнава­, рахаз жедай гьал туш. Малдин якIун са килограмм 300-350, лапагдин якIун къимет­ 350-360 манат я. Шишкабаб ийидай  якIун кIусар кьилди эцигнава. Абур 500 манатдай я лугьузва. Низ чида хъуьтIуьз якIун къи­мет гьиниз акъудда­тIа! Базаррин къиметар къе акурвал пака амукьзавач. Теле­визордай са гьи вацралай ятIани мажибар­ ва пенсияр хкаж жеда лагьай  гьакIан ван хьайивалди, гьа пакагьан юкъуз алверчийри чпин товаррин  къиметар гьасятда цава­риз акъудзава. Агьалийрин гъилиз лагьай­тIа, гьеле атанвай артухан са кепекни авач. Гьа ихьтин “къайдаяр”, гьалар…

Базарра неинки якIун, чIемин, нисидин, какайрин, гьакI инсан яшамиш хьун патал гьар юкъуз герек къвезвай  маса продуктрин, гьакI помидоррин, афнийрин, келемрин, картуфрин, чичIекрин, гьатта къацу хъчарин къиметарни хейлин хкаж хьанва. Махачкъаладин базарда белорусский дуьдгъвер — 500, картуфар — 35-40, келемар — 30, чичIекар — 50, помидорар — 70-80, ичер — 100, машмашар — 100-130 манат­дай­ мус хьайиди я?!. Чи шегьердин базаррин къиметар Москвадин базарра авай къиметрихъ галаз сад хьанва. Москвада ахпа агьалийрив гьихьтин еке мажибар, дуллухар агакьзава. Са вахтара­ хуьрерин агьалийри чпин багъ-бустанда картуфар, чичIекар ва салан ма­са май­ваяр гьасилна, абур Ма­хачкъаладин базарра тIем акакьдай къиметрай маса гудай. Гила а крар амач. Абуруз Волгограддай, Астрахандай, гьатта Египетдай вагонралди, гимийра аваз картуфар гъана, оптовикриз санлай маса гун регьят акунва.  Вучиз ятIани чи халкьдиз зегьмет чIугваз кIамач.

Базардин экономикадал элячIай­далай кьулухъ,  марфадилай гуьгъуьниз экъечIдай къарникъузар хьиз, кIвалерин гьаятра ахъайнавай хсуси туьквенарни гзаф хьанва. Анрай низ вуч кIан хьайитIа, чпиз кIани къиметрай гузва. Месела, агьа­лийри гзаф ишлемишзавай “Злато”, “Олейна”, “Аведова”, “Слобода” ва маса ягълуйрин са литр 70-80 манатдай хьанва. Вири жуьрейрин чIахарар, дуьгуьярни багьа авунва. Бес дарда авай, гзаф аялар галай, вири уьмуьрда зегьмет чIугуна, къе яшлу хьайила, гъвечIи пенсийрин сагьибар хьанвай хизанри вуч авурай?! Вацра садра кьванни якIун хуьрек   жегъин тийиз­вай инсанрин язух тушни? Гьинава чи регьимлувални мергьяматлувал?

Инал са ихьтин карни къейд тавуна жедач. КIвалерин гьаятра ахъайнавай туьквенрай вири жуьредин продуктар маса гузва:  чIем, ниси, шур ва икI мад. Гьа са ва­х­тунда абурун патав парталар чуьхуьдай порошокар, запунар,  шампунар, гьатта картуфар, чичIекар, чагъа аялрин тIуь­нар авай пачкаярни жеда.

Муьштери атайла, пакет кьванни алачир гъилералди картуфар алцумна, гана, ахпа, гьа гъилери кьуна, фуни маса гуда.

Гьар са шей лазим тир къайдада, муьш­терийриз хуш жедайвал, михьивилелди­ эцигна, санитариядин къайдайрал амал аву­­на, маса гузвайтIа, гьикьван хъсан же­дай.

Яраб ихьтин къайдасузвилер, антисанитария мусалди давам жедатIа?! Алишверишдин къайдаяр  векъидаказ чIурзавай ксаривай истемишунар авун лазим тушни бес?! Гьукум, талукь къурулушар квез килигзава?..

Надият Велиева