(Эвел — 13-нумрада)

Университетдай акъатзавай сифте инженеррикай дипломдин кIвалах хуьзвай сад лагьайдини Назим Ханбалаев хьанай. Комиссиядин председатель Нахшунов тир, республикадин Халкьдин майишатдин советдин (Совнархоздин) председателдин заместитель. Студент Ханбалаева, дипломдин кIвалах яз, школа-интернатдин проект гьазурнавай. Нахшунова адаз суал ганай:

— Юлдаш Ханбалаев, куь школада гуьзгуьяр гзаф ишлемишна аквазва. Аялар я, галукьариз хада…

Ада жаваб ганай:

— За школада Кьасумхуьрел кIелайди я. Чаз директор авай, стIалви Абдуллаев. Садра аялди дакIардин гуьзгуь хайила, ада а аялдин буба, туьквенда авачир гуьзгуь къачуз, Огнидиз шуьшедин заводдиз ракъурнай, гьанай гъана, дакIарда хутаз тунай. Им виридаз хъсан тарс хьанай. Заз школада гуьзгуьяр тIимил хьана ваъ, тербиядин кIвалах мягькемарна кIанзавайди хьиз я.

Маса суалар комиссиядин председателдихъ амукьначир.

Виридалайни хъсан студентрик акатзавай Назим Ханбалаев факультетда кафедрада кIвалахиз тунай. Вилик рехъ ачух тир: университетдин муаллим, аспирантура, илимрин кандидатдин диссертация… Амма ина са вуч ятIани адаз кIандайвал къвезвачир. Кьасухдай хьиз, и арада университетдиз Совнархоздин кадрийрин отделдин начальник Хизроева ва цIийиз хкажзавай эцигунрин комбинатдин (ДСК-дин) кадрийрин отделдин начальник Лихтман атана акъатна. Абуру Ханбалаеваз ДСК-диз кIвалахал атун теклифна.

Ам, меслят ийиз, чIехи стхадин кьилив фена. Бажарагълу педагог, гуьгъуьнлай республикадин просвещенидин министрдин заместитель яз, чIехи гьуьрмет къазанмишай Исамудин Ханбалаева а вахтунда Кьасумхуьруьн юкьван школада физикадин тарсарин муаллим хьайидалай кьулухъ муаллимрин чирвилер хкаждай институтда кIвалахзавай. Ада кьве рикIин хьанвай гъвечIи стхадиз са суал гана:

— Вуна къачур диплом педагогдинди яни, инженердин?

— Инженердин.

— ЯтIа алад, инженер хьухь.

Премия квяй гайиди тир 

Гьа икI, 1962-йисуз университет акьалтIарай ам бейхабардиз эцигунардай ком­бинатдиз акъатна, ина адан уьмуьрдин чIехи ва важиблу пай амукьна. Мастервилелай башламишай ада вич дериндай пешекар яз гьиссза­вайтIани, общественный крарикайни садрани хкечI тавур ам Махачкъаладин ­жегьил пешекаррин советдин председателдин заместителвиле хкянай, партиядизни кьабулнай, са йисалай карханадин парткомдин секретардин заместителвилени тайинарнай.

— Къумукь Арслан Гьасанов авай, бетоносмесительный цехдин начальник, — суьгьбетзава ада. — Кьуд мертебадин корпус кьунвай и цехдизни “комбинатдин рикI” лугьуз же­дай. Ам кардик кутадайла, зарафатсуз четинвилера гьатнай. СакIани кIвалахдал кIукI текъвез акурла, начальникди садра лагьана: “Ша чна цехда кьиляй-кьилиз вири ахтармишин, къайдадик квачир гьар са чка ашкара ийин, ахпа абур туькIуьр хъийиз эгечIин”. Зун анжах кIвалахиз эгечIнавай жегьил­ я, ам — са кьадар тежриба авай пешекар. Цехдин вири тадаракар чна ахтармишна, справка гьазурна: инал дуьз хьанвач, инал и кар бес хьанвач, инал тадарак дегишарна кIанзава… Справка чна комбинатдин директор Марк ­Григорьевич Бродскийдин вилик эцигна.      Ам, гьакъикъатдани, чIехи инсан тир, гьадан ­алакьунар себеб яз, лагьайтIа жеда, эци­гунардай комбинат республикадин кIвен­кIвечи ­карханайрикай садаз элкъвенай. Чи справка адан столдал кIвала­хар тухунин прог­рамма яз аламукьна: и кIва­лах хьанани — цIар чIугуна, и кIвалахни тамамарнани — цIар чIугуна…

Эцигунардай комбинат зи вилерик, зи зегьметни кваз кIвачел акьалтайди я, адахъ галаз зунни пешекар хьиз чIехи хьана. 1964-йисуз ам кардик акатун республика патал чIехи вакъиа тир. Зи рикIел, ам ахъайдайла, республикадин руководителрин иштираквални аваз тухвай гурлу  митинг алама. Комбинатди  яшайишдин кIвалер, школаярни аялрин бахчаяр, поликлиникаяр, социалный ма­са объектар эцигунихъ галаз алакъалу ви­ри месэлаяр гьялзавай… РикIел хквезва, Чиркейдин ГЭС-дал кIвалер эцигун патал къулайсуз дагъдин рекьерай бетондин панелар тухудайла, машинар гьикI чIур жедайтIа. Ри­кIелай алатдач, Избербашда, ДагЗЭТО заводдиз, гзаф мертебайрин сифте кIвал эцигиз ­­зун гьикI фенайтIа… Гьайиф хьи, гуьгъуьн­лай и карханани барбатIна. Жедай эхир, Моск­вадин, Ленинграддин эцигунрин комбинатра хьиз, технологияр хъсанариз, цIийи истемишунриз жаваб гузвай дараматрин проектар кьабулиз. “Куьгьне вири хуьн герек я, амма и куьгьне архитектурада цIийивилер тун чарасуз я”. Ибур Ренцо Пианодин гафар я, къенин­ юкъуз адалай артух вичиз яб гузвай ар­хи­тектор авач. Эхь, куьгьнеди гадарна, бар­­батI­на кIанзавайди туш, ам хъсанарна, вилик тухвана, цIийи игьтияжрив кьадайвал авуна кIанзавайди я…

Инал адаз яратмишдай пай ганвайди малум хьайи са агьвалатдикай ахъаюн кутугнава. Пуд лагьай курсуна кIелзавай Назим Ханбалаеваз мад пуд отличникдихъ галаз санал гьа мукьвара тешкилнавай “Гражданпроект” институтда чпин алакьунар къалурун теклифнай. А вахтунда Кирован куьчеда эцигзавай гимийрин механизмайрин цехдин са шумуд конструкциядин расчетрал студент Ханбалаеван къул ала. Ада вахкай са хара  чарар ахтармишай институтдин кьилин конструктор Паниева, бажарагълу пешекарди, расчетрай гьич са гъалатIни жагъун тавуна, сифте чарчин пипIелай кхьенай: “Жегьил, куь кIвалах тарихдиз фена!”

Н.Ханбалаев лайихлу хьайи гзаф кьадар  шабагьрикай яратмишзавай ксариз гузвай республикадин Гь.ЦIадасадин премияди фикир желбзава. Ам эцигунардай пешекардиз гьикI хьана гайиди тир? “Ленгипрогор” проектрин институтдихъ галаз санал ада залзалаяр жедай районар патал яшайишдин кIвалерин сериядал кIвалахнай. Вад мертебадин типовой кIвалерин проектдик дегишвилер кутунай, а серия неинки яшайишдин кIвалер, гьакIни вири жуьрейрин социальный объектар эцигдайла ишлемишиз эгечIнай. Республикадин меркезда Кирован куьчеда, ам гуьр­чегарна, сифте яз хкажай кIуьд мертебадин дараматрин комплексдин проектда адан теклифар ишлемишайди я. Адан и кIвалахар премиядалдини къейднай.

— “Ленгипрогор” институтдихъ галаз чна бегьерлудаказ кIвалахнай, — рикIел хкизва Н.Ханбалаева. — Садра зун Ленинграддиз а институтдин генеральный директор Тарасован 60 йисан юбилейдиз обкомдин ва республикадин министррин советдин патай адаз мубарак ийиз, тIвар янавай сят, гьуьрметдин грамота вахкуз фидайвал хьана. Собранидал гаф гайила, за лагьана: “Чун кьиблепад я, климатдин кьуд лагьай зона, гьава — чимиди, кьурайди. Куь проектра квартирайрихъ балхунар гала. Чи шартIара мукар хьтин гъве­чIи балхунар ваъ, фирягь лоджияр герек я…” Жуван са бязи маса фикирарни лагьанай. Абуру зи меслятар кьабулнай.

Мад сеферда карандашни чарчин чIук къачуна (абур датIана адан гъилик ква), Назим Играмудиновича эцигзавай дараматрин архитектура хъсанариз, къецепатан акунар гуьрчегариз, ийизвай харжияр тIимилариз, абуру кьазвай чил кьенятиз ва артух хийирлудаказ гьикI ишлемишиз жедатIа, са шумуд мисалдалди къалурзава…

Райисполкомдин  председателдин суьгьбет 

Жегьил пешекар яз, 1962-йисуз эцигунардай комбинатдиз атай Н.Ханбалаева ана 1975-йисалди кIвалахна: мастер, прораб, участокдин начальник, кьилин эцигунардайди ва кьилин инженер яз. Винидихъ лагьанвайвал, датIана общественный кIвалахрикни хьайи ам коллективди Махачкъаладин Ленинский райондин советдиз депутатвиле хкянай, анани ам исполкомдик акатна. Арадай, белки, зур йис фенай жеди, исполкомдин председатель кIелиз фена, ам Н.Ханбалаева эвезна. И къуллугъ ада 1979-йисалди тамамарна.

— Ленинский райондин кьиле акъвазайла, кьилди къачуртIа, зун шегьер “къацу” авунин месэлайрал датIана машгъул хьайиди я, — суьгьбетзава ада. — Садра и патахъай Махач­къала авай гьал анализ авурла, чун кьил кьуна амукьнай. А девирда Москвада гьар са агьа­лидал тахминан 18 кв. метр къацу на­ба­та­тар гьалтзавайтIа, чи шегьерда и ре­къем саки нулдиз мукьва тир. ИкI туна жезвачир. КIвалахар гегьеншдиз, горисполкомдин председатель Мегьамед Саидович Юсупован патай куьмек аваз, Ленинский районда — за, Советский районда Омар Межидова (Кирован район а девирда шегьерда авайди тушир) тамамарзавай. Куьчейра, школайрин, маса социальный объектрин патарив, агьали­ярни желбна, къелемар цанай. Октябрдин революциядин каналдилай (КОР-дилай) насосралди куьчейриз яд акъудун патал турба­яр тухванай. Зегьметарни чIугунай, цIуд йисалай тIимил девирда шегьерда гьар са агьа­лидал II кв. метр къацу набататар гьалтдайвал авунай.

Октябрдин революциядин 50-йисан паркунал (гилан Шамилан куьчеда авай) завай дамах ийиз жеда. Ам чна 1977-йисуз кутаз эгечIнай. А чIавуз захъ шегьердин майишат идара авунин са кьадар тежриба хьанвай… Зун, райисполкомдин цIийи председатель, кIеве тур са агьвалат рикIел хквезва. Шегьер­да туьквенриз вахтунда фуни нек агакьарун четин месэладиз элкъвенвай. Вучиз? Фан завод — Промшосседа, некIединди — Химшосседа чеб чпиз мукьва авай. И куьчеяр а те­гьерда кукIвар хьанвай хьи, марфар къвайила, машинар палчухдин фурара акIизвай, шоферар лап забастовка ийиз гьазур тир. Зун августдиз исполкомдин председателвиле хкяна. — Зул алукьна, чIимелвилер башламиш хьана. Вучда-гьикIда? Эхирни зи рикIел чи мисал хтана: халкьдин къажгъан муркIа­дални ргада — къуватар агудна кIанда. КIватI­на карханайрин директорар совещанидиз, гъавурда туна, месэла эцигна: чна и куьчеяр, гьар гьикI хьайитIани, туькIуьрна кIанда! Пулуникай рахайла, эвелдай са акьван бегенмиш хьаначиртIани, зи гъавурда акьунай абур, вири залай гзаф яшар хьанвайбурни тир. Гьар карханадай жедай кьадар пулар чара авуна, 800 агъзур манат кIватIна. Генподрядчик вичин алакьунар заз хъсандиз чизвай Александр Макарович Мячкин кьиле авай “Кавэлектромонтаждикай” авуна. Къайдадиз гъанай чна Промшоссени Химшоссе. Шегьер патал важиблу и кьве куьчедал гилани аламайди гьа чIавуз акатай чан я.

Паркунив эгечIайла, гьа тежриба рикIел хкана за. Мад кIватIна карханайрин руководителар: кардин кьил ихьтинди я, ша чна парк туькIуьрин, гьарда са гъил ая, нивай гьикI же­датIа, куьмек це. Дагснабдин чIехиди тир Егизаряна Ростовдай жугъун патал пландик квачир металл хкана, машзаводдин директор Агьмеда, вичин хивез къачуна, адакай паркуниз жугъун авуна. М.Гьажиеван заводда Асанбег Тагьажиевича (ам кабардинви тир) чугундикай паркуниз гьахьзавай чкайрал эцигдай  элкъведай жаланар гьазурна. Шуьшедин чIунарин заводдин директор Муса Хажарович Нахибашева, чпин продукциядихъ дегишарна, Украинадай аялар патал аттракционар хкана. Рекьерин управленидин чIехиди тир Кирилл Михайлович Воронина  асфальт цанвай жигъирар тухвана. Гаф кватай чкадал лагьана тан: а девирда шегьерда общественный туалетар авайди тушир, чи паркуна абур сифте яз туькIуьрнай… Горисполкомдин председатель Мегьамед Юсупова пу­лунин куьмек агакьдайвал авуна. Паркуна обелиск хкажунин гьакъиндай республикадин гьукуматдини къарар кьабулна… Пуд йисан къене пакамахъ сятдин муьжуьдалай кIуьдалди зун паркуна хьана, захъ галаз мадни вири герек инсанар. Планеркаярни чна гьанал тухудай. Райкомдин сад лагьай секретарь Лев Михайлович Чубриков тир, рагьмет хьуй вичиз, са арадилай гьамни эвелдай паркуниз къвез эгечIна: машин къерехдив туна, атана виридахъ галаз акъваздай. Гьа икI, калерни хипер къекъвезвай чIурухъандал вад гектар кьунвай парк арадал атанай.

…Ада суьгьбет ийидайла, гзаф ксар — республикадин руководителрилай эгечIна, бажарагълу пешекаррилай хкечIна — рикIел хкизва ва саки гьар са тIвар кьурла, ам “рагьмет хьуй вичиз” лугьуниз мажбур жезва. Адан рикIел аламай кьве касдикай, чи ватанэгьлийрикай, инал лугьун тавуна жедач.

Ахцегьви Жавид Алирзаевич Девлетханов Кеферпатан Кавказдин совнархоздин председателдин заместитель тир. Дагъустанда 1970-йисан залзаладилай гуьгъуьниз эцигунрин хиле кар алакьдай тешкилатчияр ва пешекарар герек атайла, обкомдин сад лагьай секретарь М.Умаханован тIалабуналди, партиядин ЦК-дай ихтияр гана, ам ада кIвалахзавай Ростовдай республикадиз хтанай. Махачкъалада авай “Ленинград” мугьманхана, М.Горькийдин тIварунихъ галай урус драмтеатр, Р.Гьамзатован тIварунихъ га­лай библиотека, “Махачкала” кинотеатр ва са жерге маса дараматар эцигунрин хилен кьиле ам авайла арадал атайбур я. Назим Иг­рамудиновича гьисабзавайвал, министр­рин советдин председателдин заместителвиле кIвалахай Девлетханов республикадин гьукуматда чIехи алакьунар авай эцигунардай эхиримжи пешекар хьана.

Хсен Мукаилович Рамалданован бинеяр Самурдай тир. Къанни цIуд лагьай йисара бубаяр ватандай суьргуьнай ам масанра чIехи хьана. Садра 50-йисарин эхирра Дагъустандай эцигунардайбурун са десте Сталинграддиз анин пешекаррин тежрибадихъ галаз таниш жез фена. Дагъустанвийрин кьиле республикадин руководителрикай сад тир Шахрудин Мегьамедович Шамхалов авай. Адан фикир чкадинбурукай са пешекарди, участокдин начальникди, вичин маналу рахунралди, ашкара хьайи алакьунралди  желбна. А кас Рамалданов тир. Шамхалова ам ватандиз хкведайвал авуна, ина СМУ-2 тешкилна, адан кьиле акъвазарна. Амай крарикай рахан тийин: Махачкъалада Ленинан майдандал алай республикадин гьукуматдин кIвал Х.Рамалданован карханади эцигнавайди я. Ана прорабни Н.Ханбалаевахъ галаз санал университетда кIелай табасаранви Абукар Азизов тир.

ТIварар ава, чеб рикIелай физ гьайиф…

А.Омаров