Халисан муьгьуьббат ва вафалувал

Лезги халкьдин лап нуфузлу рухвайрикай сад хьайи Гьажибег  Гьажибегован 120 йисан, адан уьмуьрдин юлдаш, лезги дишегьлийрикай сифтегьан публицистрикай, фольклористрикай сад хьайи  Зуьлейха  Султановадин  105 йисан юбилейринди я цIинин йис. Гьажибег Гьажибеговакай бязи материалар чна идалай виликни чи газетда чапнай. Гьелбетда, чаз ахьтин кьакьан руьгьдин инсандикай, адан баркаллу ва гьа са чIавуз гьа­кьван туькьуьлди хьайи кьисметдикай гьикьван гзаф чир хьайитIа, гьакьван чун руьгьдай къуватлу  жедайдал шак алач.

Гьажибег Гьажибегованни адан уьмуьрдин юлдаш Зуьлейха Султановадин санал са акьван яргъалди давамариз тахьай ала­къайри чаз инсанрин гьакъикъи муьгьуьббат ва сад-садаз вафалувал гьихьтин дережадинбур жедайди ятIа, гьикьван чна чун сад-садаз вафалу жез вердишарза­ва­тIа, чахъ несилри дамахдай вуч аватIа, веревирддай мумкинвал гузва.

Гьавиляй чна къенин аямдин чи кIел­­дай­бурун вилик Зуьлейха Султановадин ри­кIел хкунар  (абур 2002-йисан мартдиз “Лезги газетдиз” акъуднай) гъун лап герек­ кар яз гьисабна. Им марагълу ва гзаф терефрин метлебар квай шагьадатнама я.

Гьажибег Гьажибегован кьисмет гзаф заланди хьана. Тарихда гьатнавайвал, 1940- йисуз Печора станциядал дустагъри инсафсузвилелди адан чандиз къаст авунай.

“Халкьдин душмандин паб” тIвар акьал­тай Зуьлейха Султанова Дагъустандай экъе­чIуниз мажбур хьана. Вичин уьмуьрдин эхирдалди ада Гьажибегаз вафалувал хвена, Бакуда мектебра акьалтзавай несилриз урус чIалай ва литературадай чирвилер гана.

Гьикьван залан тиртIани, Зуьлейхади Дагъустандихъ галазни алакъаяр атIанач. Гъуьлуьн гьакъиндай рикIел хкунар, чи интеллигенциядин векилар адаз мугьманвиле фейила, арадал атанвайди якъин  я.

Чи гъиле абур илимрин кандидат, ДГУ-дин профессор, литература ахтармишзавай чIехи алим  Гьажи  Гьуьсейнович  Га­ша­ровавай  гьатна. Чнани кIелзавай­бу­­руз теклифзава, гьикI хьи, а кхьинрихъ тербиядинни ахлакьдин чIехи метлеб ава.

М.Жалилов,

РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу работник

__________________________________________________________________________________________

Зигьиндин гелер

(РикIел хкунар)

* * *

Гьажибегакай рахадайла, ам рикIел хтайла, зак гьар сеферда перишан гьисс акатда. Гьажибег хуш къилихрин, агьайна, сабурлу, гзаф медени инсан тир. Адахъ галаз суьгьбетизни заз гзаф кIандай. Гьажибег юкьван буйдин, уьмуьрди лигимарнавай къуватлу кас тир.

Ам пакамахъ лап фад къарагъдай. Идарадиз фидалди, столдихъ ацукьна, кIва­лах­дай. Аламатдин кIвалах ам тир хьи, Гьажибег яргъалди столдихъай къарагъдачир, гагь-гагь пакаман сятдин пудралди кхьинрал алахъдай, лап тIимил ксудай. Вичин гъиле авай кардал рикIивай машгъул тирвиляй бязи вахтара фу тIуьнни адан рикIелай алатдай.

Гьажибегаз, вичи кIвалахдайла, рахун кIандачир, иниз килигна, ам столдихъ ацукьнавайла, за жуван крар сиви чуькь тавуна тамамардай. Ам кухнядиз атайла, зун милиз хъуьредай ва Гьажибега лугьудай: “Акунрай, зун чин-гъил чуьхуьн тавуна, кухнядиз атуникди вун хъуьрезва”. Ам, гьасятда вичин гъалатI туькIуьр хъувуна, кIвалахал фидай.

Гьажибег датIана са квел ятIани машгъул­ тир, са квехъ ятIани къекъведай, бязи вахтара себебсуз перишан жедай, хиялри тухудай­. Сифтедай зун адан гъавурда гьатзавачир, зун кьадарсуз сугъул жезвай, вучиз лагьайтIа, зи аял вахтар кьиле фейи Кьасумхуьрел зун еке ва шад хизанда чIехи хьанай. Стхади тар, зани чIехи ваха чIагъан ягъиз, чун къугъваз-хъуьрез вердиш хьанвай. Гила Гьажибеган кIвале сугъулвили агъавалзавай. За закди датIана фикирардай: им вуч ажайиб инсан я мегер, йифди ксудач. Ни ам мажбурзава, ву­чиз ада кьадарсуз кхьинарзавайди я, вучиз гьар са чарчин кIус багьаз хуьзва?

Са сеферда Гьажибег кIвалахал фейила, за адан столдал алай чарар кIелиз башламишна. Са чарчел ихьтин гафар кхьенвай: “пIипI”, “пипIез”, “пипIяй” ва икI мад. Адалай гуь­гъуьниз грамматикадин упражненияр къвезвай. Акунрай, заз акур чарар чIалан грам­матикадин сифте чинар тир. Гьажибег хтайла, за жува кIелай гафар тикрариз, адан алахъунар зарафатдиз вегьез башламишна. Наразивилелди заз килигна, ада икI лагьанай: “Ваз дидед чIалан грамматика чин тийидайвиляй, дуьз рахун тийизвайвиляй хъуьруьнар вал авун лазим я. Ихьтин чирвилер аваз, гьеле институтдизни гьахьиз кIанзава”. Гьажибега заз вичи кхьенвай ктаб къалурна ва  давамарна: “Заз чи халкь дидед чIалал савадлу хьана кIанзава, вучиз лагьайтIа, урус чIал чириз регьят, кIел-кхьин авунин кар вилик тухуз жеда”.

* * *

Са сеферда Гьажибега завай пичIекар авун тIалабна. “Эгер и хуьрек ийидай къайда чидачтIа, за ваз куьмекда”, — лагьанай­ ада. Чна кьведани санал хуьрек гьазурна. Гьажибег хиялри тухвана, ахпа ада вичин аял вахтарикай суьгьбетнай: “Зунни зи вах аял вах­тара тахай дидедин гъилик хьанай. Ам кьадарсуз регьимсузди тир. За кIвалин вири крар ийидай: кIарасар кукIварун, къула цIай хъувун, мал-къарадиз килигун. Амма хуьрекдикай заз пай авачир. Хуьрек гьазур хьайила, гъиле са кап фу вугана, зун кIваляй чукур­дай­. Зи вахаз зун гзаф кIандай. Ам шехьиз­-шехьиз­ зи гуьгъуьниз къведай. Зи рикI алай хуьрек пичIекар тирди чидайвиляй, ада тахай­ дидедикай чинеба заз вичин паюникай гудай. Вах вич гишила амукь тавун патал за кьил къа­къуд­­дай, кIвализ геждалди хкведачир, идаз-адаз кIарасар кукIвардай, яд гъидай ва заз гьарда вичин гъилихъ галай кIус-гъвел гудай­.

И дар шартIара кIвале завай яргъалди акъвазиз хьанач, зун, бахт жагъуриз, маса хуь­руьз рекье гьатна, муздурвал ийиз, жуван кьил хвена”.

А залан йисарикай рахадайла, ам лап перишан жедай. Гьажибега вичин уьмуьрдикай ихтилат авурдалай гуьгъуьниз зун адан гъавурда гьатиз башламишна. Заз чир хьана адан аял вахтар гзаф дарвилера кьиле фейиди, адаз аялвал такурди.

* * *

Гьажибегахъ кIвале хъсан библиотека­ авайтIани, ада вичин еке порт­фел­да аваз гьар юкъуз цIийи ктабар гъидай. Порт­фель акьван екеди ва агъурди тир хьи, за фикирдай: ам гваз къекъвез адаз кагьул тахьун вуч я?

Гьажибега зунни рикIелай ракъурдачир, мукьвал-мукьвал заз кIелдай художественный ктабар гъидай. Ада еке гьевесдалди заз шиирар кIелдай, махар ахъайдай. “Вахъ бажарагъ ава, — лугьудай заз ада, — амма жу­ван чирвилер артухарна кIанда”.

Гьажибега зи кIелунрал дикъетдивди гуьз­чивалдай. Гагь-гагь кIелиз гъайи ктабрай су­алар гудай. Гзаф вахтара зи вилерай адаз за ктаб кIелнани-кIелначни чир жедай. Зун институтдиз гьахьайла, Гьажибег сергьят ава­чир кьван шад хьанай. Адан шадвал мадни артух хьунин мураддалди зун хъсандиз кIе­лиз алахънай ва сад лагьай семестрдин экзаменар вири “вадралди” вахканай. Зи ши­кил отличникрин стенддиз акъудайла, Гьажи­бег ирид цаварал акъатай кьван шад хьанай. “Зи зегьметар гьавая фенач”, — лугьудай ада.

* * *

1937-йисан вакъиаяр себеб яз, Гьажибег Гьажибегов тахсирсуз дустагънай. «Халкьдин душмандин» пад хвена лагьана, зунни институтдай акъуднай. Гьа чIулав югъ зи рикIелай уьмуьрдин эхирдалди алатдач. НКВД-дин къуллугъчийриз Гьажибеган рукописар тухуз кIан хьайила, за вугун тийиз, кикIиз хьанай. Абуру заз кичIерар ганайтIани, зун зи гафунилай элячIначир. Заз хъсандиз чизвай, Гьажибега гьар са чар, чарчин кIус гьикI  хуьзвайтIа, адаз гьикI багьа тиртIа. Вучиз лагьайтIа абур илимдин са шумуд йисан зегьмет тир. Зи рикIел ам, ксун тийиз, столдихъ ацукьай йифер хтанай… Зи кIевивал акурла, абуру зун дустагъдиз Гьажибеган кьилив тухванай гьадав вичин рукописар чпив вахце лугьуз тун патал.

Зун акурла, Гьажибеган чинин рангар атIана, адаз зунни дустагъай хьиз хьанай. Амма абуру рукописар Зуьлейхади чпив вугузвач лагьайла, Гьажибег заз милайимдиз яргъалди килигна ва ахпа лагьана: “Вучин, вахце абурув зи рукописар. Абур квахь тавун­ лазим я. КвахьайтIани, хата авач; зи рикIел абур вири алама”. И гафар лугьудайлани, ам датIана заз килигзавай.

* * *

Гьажибегахъ дустар гзаф авай. Гьайиф­  хьи, зи рикIел вирибурун тIварар аламач. Гьажибег Мейлановрин хизандихъ галаз дуствилин алакъайра авай. Мейлановриз ам гзаф кIандай ва адаз еке гьуьрметдив­ди Гьажибег дах лугьудай. Чи кIвале Мейланов Шагьабудинан мехъерни кваз авунай.

Гьажибегаз Эффенди Капиевни гзаф кIандай. Амни чи кIвализ мукьвал-мукьвал къведай. Адан уьмуьрдин юлдаш Наталья Владимировнади  чунни чпин кIвале шаддиз кьабулдай. Гьажибегни Эффенди Капиев яргъалди СтIал Сулейманакай рахадай, чIехи шаирдикай кхьей цIарар сада-садаз кIелдай. Зани абурун вилик еке гьевесдалди фу, чай, емишар эцигдай.

Са сеферда Гьажибега заз  чпин патав эверна ва ада Э.Капиеваз икI лагьанай: “Зуьлейхади гзаф кьадар манияр кIватIнава. Къей­­дун лазим я хьи, лезгийрихъ револю­ция­дилай­ виликан ва советрин девирдикай яратмишнавай девлетлу фольклор ава. Абур кIватI хъувунин кардик  Зуьлейхадини вичин пай кутунва”. Абуру заз фольклордин яратмишунар кIватI хъувунин кар давамарун меслят къалурнай.

* * *

СтIал Сулейманаз ва Гьажибег Гьажибеговаз садаз-сад гзаф кIандай, абур халис дус­тар тир. Сулейман гьар Махач­къа­ла­диз атайла, чи кIвале акъваздай. Зун Сулейманаз сифте сеферда акурла, ада Гьажи­бегавай хабар кьунай: “Ваз Зуьлейха гьинай жа­­­гъа­на? Ам акьван зирек я хьи, зун атана кIва­­­­лив агакь тавунмаз, самовар ргаз жеда”.Гьажибега, сивик хъвер кваз, жаваб гудай: “Ам ви ватанэгьли я, Кьасумхуьрелай я”. Ам фи­кир­­ди тухванвай ва са герендилай Сулейманан вичин рикIелни гьикI за Кьасумхуьруьн клубда чIехи шаирдин эсерар кIелнайтIа, хтанай…

Сулейман чи кIвализ атайла, за кьилел лацу келегъа алукIдай, халичадал лацу суфра­ вегьедай ва пIатIнусдал алаз чай гъидай. ЧIе­хи шаир лацу рангунал сергьят авачир кьван шад жедай.  Ада зазни Гьажибегаз лацу пекер алаз Агъа СтIалдал вичиз мугьманвиле атун теклифнай ва, сивик хъвер кваз, за квез чIулав пIинияр тухдалди гуда, куь пек-партални яру-цIару жеда чир техжедайвал,  лагьанай. И гафарал чун яргъалди хъуьренай. Шаир гзаф  шад къилихрин, зарафатрал рикI алай кас тир.

* * *

Гьажибег “кьуна” лагьай ван хьанмазди, Сулейман Махачкъаладиз ­акъатнай. Ам чи кIвализ атайла, сятдин цIи­кьвед хьанвай. Рак ахъайнамазди, ада зун къужахламишна, секинарна. Заз сад лагьай сефер яз итимдин вилин накъвар акунай…

ЧIехи шаирди дустагъда авай Гьажибегаз тухудай затI-матI гьазура лагьана ва вич адан патав физ гьазур хьана. Завай Сулейман­ Гьажибеган патав тефин патал чIалал гъиз хьанач. Вичиз Гьажибег хва хьиз кIанда лагьана, шаир вичин гафунал кIевиз акъвазнай.

Гьажибеган патавай хтайла, Сулеймана заз сабур ганай ва алим и мукьвара ахъайда лагьанай. Хъфидайла, шаирди заз мад сеферда чпиз мугьманвиле атун теклифнай. Амма Бакудиз хъфин себеб яз, заз мад СтIал  Сулейман ахкун кьисмет хьаначир…

* * *

Чи кIвализ мукьвал-мукьвал Алибег Фатагьовни къведай. Гьажибег адакай лап бажарагълу шаирдикай хьиз рахадай. Абурун суьгьбетарни литературадикай ва таржумайрикай яргъалди давам жедай.

Гьажибега, командировкайриз фидайла, зунни вичихъ галаз тухудай. Заз и кар хуш тирди чир хьайила, ада лугьудай: “Ваз, Зуьлейха, гзаф чир хьун патал, дуьньяда къе­къве­на, гзаф затIар акуна кIанда”. Сад лагьай­ сеферда зун Москвадиз фейила, чун мугьманханада акъвазнай. Къунши кIвале Тажикистандай мугьман авай. Ам чпин республикада машгьур алим тир (тIвар зи рикIел аламач). Гьажибег адахъ галаз дуствилин ала­къай­ра авай. Адахъ маса миллетрикайни дустар гзаф авай. Маса сеферда Москвадиз фейила, чун шаир Прокофьеван кIвале акъвазнай. Адан уьмуьрдин юлдаш Фатима осетин­ка тир. Чун мугьманханада акъвазайла, Гьажибеган дустари чахъ галаз къалма­къал­дай. Абуру чун хушдиз кьабулдай, меркездин музейриз, театрриз  тухудай.

* * *

Къейд авун лазим я хьи, Гьажибега жуьреба-жуьре хуьрерай кагъазар къачузвай, ам жемятдиз лазим инсан тир. Ада кагъазриз жавабар гудай, вичин чирвилер, алакьунар амайбурухъ галаз пайдай. Адаз атай кагъазрин арада еке чка шиирри ва чIалаз талукь месэлайри кьунвай. Се сеферда Гьажибега заз икI лагьанай: “Зи кагъазриз ва заз кхьейбуруз жавабар ава, амма зи пуд кагъаздиз жавабар хтанвач. Жува жуваз жавабар кхьидайвал жеда. За “Чубарукдин” мецелай кхьида ман” (“Чубарук” ада еке гьуьрметдивди заз лугьузвайди тир. — З.С.) — лагьана хъвернай ада.

* * *

Дидеди сифтедай зун Гьажибегаз гунал разивал ийизвачир. Ахпа ам вич акурла, адахъ галаз таниш хьайила, дидедиз жегьил алим гзаф бегенмиш хьана ва чун эвленмиш хьуниз  рехъ ганай.

Гьеле чун эвленмиш жедалди, Гьажибег­а заз кхьей кагъазра гьамиша заз “Чубарук” лу­гьудай. Сифтени-сифте Етим Эминан шии­ра­р­ни заз Гьажибегавай ван хьанай. Ада Эми­нан шиирар кагъазрани кваз кхьена ра­къур­дай…

Уьмуьрдин юлдаш хьиз, Гьажибег  зал гзаф мукъаят тир.

Са сеферда захъ тифдин азар галукьна. Гьажибега зун азарханадиз тухудай ихтияр ганач. Духтурдиз кIвализ эверна ва зун кIвачел къахрагъдалди, ам захъ гелкъвенай.

Гьажибегаз аялар гзаф кIандай. Ам кIва­ылахдилай хкведайла, къуншийрин ая­лар адан патав кIватI жедай. Гьажибега абуруз тавазивилер авурдалай гуьгъуьниз аялриз ширинар гудай, ахпа кIвализ гьахьдай.

Гьажибегаз чи руш Тамила сергьят авачир кьван кIандай. Адахъ галаз къугъвадайла, чIехи итим гъвечIи аялдиз дуьнмиш жедай. Тамила инсафсуз ажалди чавай къакъу­дайла, Гьажибега яргъалди хажалат чIугу­най­, адан рикIел сагъ техжедай хер хьанай. Зи дерт кьезиларун патал заз теселли гуз, иниз-аниз мугьманвилиз тухуз, вич закай хабарсуз цуьквер гваз рушан сурал физ жедай…

* * *

Халисан инсан, чIехи алим хьайи Гьажибеган экуь къамат зи рикIелай са чIа­вузни фидач. Ам исятдани зи вилик чан алайди хьиз акъвазнава.

1972-йис

Зуьлейха Султанова