Малум тирвал, виликрай чIехи несилдин векилрик таъсирлу гаф, жегьил жаванриз мийир-межер лугьудай камаллу ксар гзаф жедай. Абур жегьилриз чешне тир. Халкьдин патай ахьтинбуруз датIана еке гьуьрмет авай. Дагъустанда им вири девирра адет тир.
Кавказдин дяве физвайла, Дагъустанда хьайи, чи халкьарин адетар хъсандиз чирай декабрист Бестужев – Марлинскийди вичин дневникда кхьенай: «Кавказдин дагъвияр тахсирлу авун дуьз туш. Абуру чпин кIвалера есирда гьатнавай урусар, хирер сагъар хъувуна, чпихъ авай чIулав фан кьас санал пайна хуьзва…». Эхь, мергьяматлувал, камаллувал, инсанпересвал Дагъустанда гьамиша сифте чкадал эцигиз хьайиди я. Идалайни гъейри, мугьманпересвал, диде-бубадиз, кьуьзуьбуруз гьуьрмет авун дегь заманайрилай авай хъсан адетрикай я.
Чи халкьдихъ «аял – кьепIинамаз, дана — епинамаз» лугьудай хъсан мисал ава. Бязибурун рикIелай гила и мисал алатнавай хьтинди я. Са сеферда А.Макаренкодин патав са дишегьли атаналда ва аял тербияламишунив ам шумуд йиса авайла эгечIна кIанда лагьана хабар кьуналда.
— Куь аялдин гьикьван вахт я? — жузуна чIехи педагогди.
— Муьжуьд варз, — жаваб гана дишегьлиди.
— Куьн гьа муьжуьд вацран геж хьанва, — лагьанай Макаренкоди. Гьакъикъатдани, вахтар ракъурун дуьз туш, аялдиз дикъет гъвечIи чIавалай герек я.
Дагъустандин адетра чешнелу мисалар гзаф ава. Месела: акьуллу инсанрихъ галаз меслят тавуна, са четин кардивни эгечIмир; кесибдиз куьмек це; дуст паталди чанни гуз гьазур хьухь; жуван тIвар элдин сиве чIурукIа твамир; гъиле кьур кар михьидаказ кьилиз акъуд; диде-бубадин гаф, буйругъ аялриз къанун хьана кIанда; дишегьлидиз гьуьрмет ая, ам аялрин дидени я, кIвалин къул хуьзвайдини; таб мийир, гьамиша дуьз рахух; ата-бубайри тунвай хъсан адетар хуьх, абур къвезмай несилривни агакьара; кIвализ мугьман атайла, адаз чин ачуха; диде-бубадин къайгъу чIугун веледрин буржи я; эдебсуз крарикай яргъаз хьухь; чирвилер къачу, абур уьмуьрда герек къведа; намус — гъейрат квадармир, дагъви; садазни писвал ийимир; сурарин патавай фидайла, дуьа ая; михьивал хуьн виридан буржи я ва икI мад.
Идалайни гъейри, чи хуьрера чуьнуьхун, чарадан шейиниз гъил авун, тапарарун лянетламишзава. Ихьтин ва маса насигьатар, мисалар аялрин, жегьил-жаванрин япара цун чIехибурун буржи я.
Дагъвийрин адетралди, аялар гъвечIи чIавалай зегьметдал рикI алаз вердишарунихъ еке метлеб ава. Им дегь заманайрилай чав агакьнавай виридалайни къиметлу адет я. Малум тирвал, зегьметдал рикI алаз вердишарнавай аялар низамлубур, юмшагъбур, акьуллубур жезва, абуру школадани хъсандиз кIелда. КIелун — имни зегьмет я эхир.
Зун хуьре муаллим тирла, аялар гъвечIи классра авайтIани, абур зегьметдал рикI алаз вердишарзавай. Абуру алакьдай гьар са кIвалах ийидай, диде-бубадиз куьмекдай. 1980-йисуз шегьердиз хтана. Рушари дидедиз къапар чуьхуьз, кIвалер къакъажиз куьмекдай. Маса кIвалахар шегьерда авач. Дачани чахъ авач. Хуьруьн аялри усадьбадиз, тарарин пунариз пер яда, багъдиз яд гуда ва маса кIвалахар ийида. Шегьерда авай аялриз ихьтин зегьмет аквазвач. Бязибуру гьатта зирзибил авай ведрони тухвана гадардач, ам итимдин кIвалах туш лугьуда.
Виликрай гьар са хуьре сеняткарвилер авайди тир, дишегьлийри гам-халича, гуьлуьтар храдай, и крар гъвечIибурузни чирдай. Бес гила? Месела, гьиниз фена Миграгърин, КьепIиррин халичаяр, анра ва Ахцегьа аваз хьайи цехар? Амач, бязи чкайра станокарни кваз тергна, хана. Бес жегьил — жаванриз сеняткарвилер, гъилерилай са вуч ятIани ийиз алакьун герек амачни?!
Мадни са хъсан адет авайди тир чи хуьрера: яшлу ксари жегьилрихъ галаз суьгьбетардай, мисалар гъиз-гъиз, насигьатар гудай, чпиз акур крарикай таъсирдай хьтин ихтилатардай. Абурукай жегьил-жаванриз хъсан тарсни жедай. Ихьтин хъсан адетрихъ галаз таниш аялри, мектебдиз атайла, чпи чеб низамлудаказ тухуда, кIелунрив, кхьинрив мукьуфдивди эгечIда. Са макъалада чи вири адетрикай, гьелбетда, кхьиз жедач. Кьилинди чIехибуруз, диде-бубайриз халкьдин хъсан адетрин, тербиядин кодекс чир хьун ва адал амал авун я.
Жамидин Исмаилов,
Педагогикадин НИИ-дин илимдин чIехи къуллугъчи
