Вири рекьерай муьтIуьгъ аял цацар алай кьуьгъуьрдиз элкъвенва. Адан гуьгьуьлар фад-фад дегиш жезва. Гьар са куьлуь карди аялдин патай гьарай-эвер, ажугълувал арадал гъун мумкин я. Секин хьухь, им жаванвилин яшаривай я. Чна гузвай меслятри квез и асантди тушир девир алудунин карда куьмекда.
ЦIикьведалай цIуругуд йисал кьван яшда авай жаван арадал къвезвай инсан я ва адан кьатIунрин бажарагъдивай (интеллектдивай) къачунвай тежрибадикай хийир хкудиз жезва. Амма мефтIеди гьеле и кар кьилиз акъуддай мумкинвал гузвач. Жавандилай критика, чIехибуру вичиз ийизвай туьгьметар дуьздаказ кьабулиз алакьзавач. Абурувай чпин гуьгьуьлрални гуьзчивал ийиз жезвач. Гуьгьуьларни (эмоцияр) гьамиша арадал атанвай гьалари истемишзавайдалай къуватлу я. Жаванри ийизвай крар чIехибуру логика авачирбур хьиз кьабулзава. Амма гзаф дуьшуьшра — аялар ахмакьбур туш — абуру а крар кьасухдай ийизва.
Жаванвилин яшар гьар са инсандиз хас я. Амма абур гурлудаказ кьиле фин гзаф диде-бубайриз малум жезвач. Хейлин крар аялдин нервийрин къурулушдилай, гьакIни диде-бубайрин тербиядин къайдайрилай, абуру чпи чеб тухунин тегьердилай аслу я. Бес аялдихъ галаз чими алакъаяр гьикI хуьда? Адаз чна вичин тереф хуьнин игьтияж ава эхир. Амма бязи дуьшуьшра ада и кардикай кьил къакъудзава.
Меслят къалурзава: аялдин хиве везифаяр тур. Диде-бубайривай мукьвал-мукьвал ихьтин гафарин ван къведа: “Исятда вахъ авайди анжах са везифа я — хъсандиз кIелун!”. Амма жавандивай кIелунра агалкьунар къазанмишиз хьунин мураддалди ам кIвалин къайгъуйрикай къерех авун гъалатI я. Агалкьунралди кIелун патал жуван гьерекатрин нетижаяр аннамишун важиблу я. Яшайишдин везифаяр лагьайтIа, жавабдарвилин вижевай тренажер я. Гьикьван гзаф жаванди вичин шейэрин михьивилин патахъай жаваб гуз хьайитIа, гьакьван фад ада вичин крара ва алакъайра къайда твада. Къуй адан дикъет диде-бубадиз куьмек гунал желб хьурай, къуй ада кIвалин къайгъуйрин четинвал вичел гьисс авурай. Вири ибуру жаванди вичиз къимет гунин дережа мягькемарзава. Имни агалкьунралди кIелун патал важиблу я.
Къайдаяр тайинарунихъ ва абур тамамар тавунай ишлемишдай серенжемрикайни аял хабардар авунихъ метлеб ава. Дуьшуьшдин жазайри хъсан нетижа гудач. Гьараяр авунни хийирсуз кар я. Аялдал гъил хкажун ада вичин винел гуж гъалиб авун яз кьабулзава. Гьараяр авуни лагьайтIа, вичи-вич хуьнин механизмаяр кардик кутазва, зигьин хкудзава. Хъуьтуьл сесиналди хуш текъведай информация гунни логикадив кьазвач — жаван сигналра какахьда. Эгер куьне куь арада авай алакъаяр сергьятламишна кIанзавайди гьисс авуртIа, дуьзгуьн къайдаяр тайинара. Къуй жавандиз и ва я маса тахсирдай вичиз гьихьтин жаза къведатIа виликамаз чир хьурай. Куьн арадал атанвай гьалари истемишзавай тегьерда рахух: къалабулух кваз, хъел акатуналди, шадвилелди. И вахтунда маса крар ийимир.
Жавандихъ галаз рахун кьилдин серенжем я. Суьгьбетдин вахтунда жуван аялдиз килиг ва адаз куь гуьгьуьлрал гуьзчивалдай мумкинвал це. Гьикьван герек ятIа, гьакьван вахтунда жаваб гуьзет ая, тади къачумир. Жаван патал къайдаяр тайинар авуналди, жувани абурал амал ая. Кьилинди ам я хьи, кар серенжемрив агакьайла, дурумлувал къалуриз гьазур хьухь. Виликамаз тайинарнавай “жаза” кьилизни акъудна кIанда. Акси дуьшуьшда нагьакьан кар тикрар жеда.
Школада пис къимет къачун себеб яз, дустарихъ галаз авай алакъайрал (рафтарвилерал) къадагъа эцигмир. 12-16 йисан яшда авайла, жаван вичин юлдашрин таъсирдик жезва. Бязи вахтара ахьтин фикирдал къведа хьи, хциз ва я рушаз дидедилайни буба-дилай дустар гзаф кIанда. Гьа дустари аял кIелунрикайни хкудзава. Гьакъикъатда лагьайтIа, чIехи жезвай аялри чпин чирвилер ва вердишвилер дустарин арада къалурунихъ тIимил важиблувал авач.
Гзаф жаванри цIийи крар ашкъидалди чирзава. Дуьз лагьайтIа, и крар бязи дуьшуьшра школадихъ галаз алакъалу туш. Аялдиз марифатдин рекьяй “лекция” кIелунни герек авай кар туш. Идаз акси яз, рикIяй рикIиз суьгьбет авуни менфят гуда. Медикри гузвай яшдин сергьятвилер дуьшуьшдинбур туш — куь аялди вич гьикьван вичин яшарилай чIехи яз тухузватIани, ам гьакъикъатдани гьеле аял я. Жаванвилин яшда зиянлу вердишвилер аялди вичи вич таяр-туьшерин арада чIехиди яз къалуриз чалишмиш хьунихъ галаз алакъалу я. Ада пIапIрус ва я ички гьакI лезет патал ишлемишзавайди фикир авун гъалатI я.
Куь буйдилай виниз хкаж хьанвай аялдиз гьатта кIвачерал сифте хкаж жез эгечIнавай бицIекдилай тIимил тушиз къайгъударвал герек я. Жавандиз марифатдин насигьатар гун, идалайни башкъа, адан уьмуьр ва сагъламвал патал куь рикIик квайвал къалурун герек авай кар туш. Куьн аялди ийизвай гьерекатри гьихьтин нетижайрал гъун мумкин ятIа, ам секин ванцелди гъавурда тваз чалишмиш хьухь. Жаванди, вич гьатта гъалатI жезвайлани, кIвале вичин тереф хуьналди, инанмишдаказ гьиссзаватIа, адаз куьчеда вичин юлдашрин арада тухудай тегьер чир жедач. Адаз кIан жедайди анжах диде-бубадихъ галаз вичин тереф хуьзвай ачух суьгьбет я.
Мадни са меслят: чIехибурун дердияр аялдал вегьемир ва абурун хсуси месэлайрин метлебни агъузармир. Гадайри ва рушари жаванвилин яшда чпи и кар кьатIунни тийиз, сада-садаз майилвалзава. ЧIехибуру лагьайтIа, и кардиз са метлебни гузвач. «Вахъ ихьтинбур са миллион хъжеда» лугьуз, диде-бубайри чпин аялрин сифте муьгьуьббат алудзава. Амма жаван патал им гьакъикъи месэла хьун мумкин я. Арадал къвезвай гьаларин важиблувилиз дуьзгуьн къимет тагана, аялдин гьиссер къиметсуз авун дуьз жедач. И девирда аялдихъ галаз алакъада амукьун важиблу я: герек адаз яб гун, гьиссерай кьил акъудиз чирин, жавандихъ галаз тежриба пайин.
Месэладин муькуь тереф чIехибурун дердияр жавандал вегьин я. Аялди квехъ галаз куь дердияр рикIик кьун лазим туш. Амма чIехибур чара, багърияр кечмиш хьун, маса чкадиз куьч хьунин лазимвал ва я пулдалди таъминвал дегиш хьун, жуван галатун ва накъвар аялдикай чуьнуьхмир. И алакъайра куьн чIехиди я. Имни акI лагьай чIал я хьи, и рафтарвилера анжах квевай жегьил инсандиз гуьгьуьлдин жигьетдай сагълам, кьакьан интеллект (бажарагъ) авай ва адакай менфятни къачуз жедай кас яз чIехи хьунин карда куьмек гуз жеда. Эгер жаванвилин йисар куьн ва аял патал заландаказ кьиле физватIа, пешекар психологривай куьмек тIалаба.
Нариман Мамедов
