Тербиядин месэлайрай
И макъалада чун жаванар тарсарай агакь тавунин себебрикай, кIелунра ва уьмуьрдин агалкьунра дуьздаказ гьевесламишуникай ва абурун гъавурда акьаз чир хьуникай рахада. Месэладин важиблувал чирвилер гуна дегиш жезвай къайдайрихъ ва жуьрейрихъ галаз алакъалу я. Алай аямдин методикайрин гъавурда хьунихъ, и хиле жуван чирвилерин дережа хкажунихъ еке метлеб ава.
Жаван чIехидалай ва аялдилай квелди тафаватлу жезва, адаз ерилу ва мягькем чирвилер гьикI гуда? Жаванвилин яш аялвилин ва чIехивилин арада ава, яни 11-12 йис. Амма жаванвилин яш 15-далай 19 йисал кьван девирда бегьем жезвайди яз къалурнава. ЧIехидан, жавандин ва аялдин арада тафаватлу са жерге кьетIенвилер ава. ЧIехи инсанди вичин уьмуьрдай, вичи ийизвай крарай тамамвилелди жаваб гузва. ЧIехи несилрихъ уьмуьрдин къайдайрин тайин тир къурулуш арадал атанва. Идани ахьтинбуруз чеб агъайнадаказ, камаллудаказ тухудай мумкинвал гузва. Чарадан фикирдилай аслу туширвал ва уьмуьрдин тежриба хьун акьулбалугъвилин лишанар я.
Диде-бубадихъ галаз аялди мягькем ва ихтибарлувилин алакъаяр хуьзва. Хизанда аялди датIана тарифар къазанмишзава, гьевесламишзава. Ида аялди вичи-вичиз гузвай къимет артухарзава. Жаванар общественный фикирдилай, иллаки чпин таяр-туьшери гузвай къиметдилай аслу я. Гьавиляй абур патал винел патан акунар лап важиблу я. Аял чIехи хьунин и девирдиз гуьгьуьлрин дурумсузвал хас я.
Идахъ галаз санал жавандин бедендани еке дегишвилер арадал къвезва – йигин еришралди буй ва заланвал артух хьун, вичи-вич тухудай тегьердал гуьзчивалдай къурулуш зайиф хьун. Гьа икI, ам бедендин рекьяй дигмиш жезва. Жаванвилин яшда гьар са аялди беденда арадал къвезвай еке дегишвилерив вердишарна, яшайишдин цIийи жуьре кьабулна кIанда. И яшда аялди вич чIехи хьанваз гьиссда. Жаванриз чпикай жезмай кьван фад масадалай аслу туширбур ийиз кIан жеда. И мураддалди абуру, чIехибурулай чешне къачуналди, яшайишдин гьар жуьре ролар чпел «уьлчмишда».
Къейднавай девирда аялдин акьул, кьатIунар виликди физва. Гьа са вахтунда жаванди вичизни лап дерин итиж ийиз эгечIзава. Таяр-туьшерихъ ва абурун гьерекатрихъ галаз чеб гекъигуналди, абур чпин крариз ва мумкинвилериз къимет гуз чалишмиш жезва.
Жаванвилин девир четинди тирдахъ галаз гзаф диде-бубаяр рази жеда. Психофизиологияда дегишвилер себеб яз, лагьай гафуниз яб гудай регьимлу аял гзаф дуьшуьшра векъидаз элкъвезва. Вич гуьзчивализ тежедай тегьерда тухуналди, мукьва инсанар ада вичивай къерехзава. Четин месэлаяр неинки аялрин алакъайра, гьакI абурун кIелунрани арадал къвезва. Эгер сифте йисара ученикди кIелунриз кьетIен итиж ийизвайтIа, гуьгъуьнин девирда ам тарсарай гзаф дуьшуьшра кьулухъ галамукьзава. Вири и себебар 4 дестеда сад ийиз жеда: психологиядин, педагогикадин, яшайишдин ва физиологиядин.
Психологиядин себебар
Чирвилер къачунин кьилдин гьерекатар идара ийиз тахьун. Ихьтин аялар патал цIийи тарс гъавурда акьан тийидайди, рикIел хуьз ва ахъайиз тежедайди жезва. Тапшуругъдал фикир желбун, къачунвай чирвилер умумиламишун ва абурукай нетижа хкудун аял патал четин месэладиз элкъвезва. Ада тарс манадиз фикир тагана рикIел хуьзва.
Тарсар чируниз итиж квахьун ва я ам бес тахьун. Им аял тарсарай агакь тавунин кьилин себебрикай сад я. Тарсариз ва къачузвай къиметриз ада ийизвай итиж квахьзава. Гзаф дуьшуьшра и кардай тахсир муаллимрин ва диде-бубайрин хивени гьатзава. Чи хейлин школайра асул фикир анжах чирвилер гунин адетдин къайдайриз ва къачузвай къиметриз гузва эхир. Тарсара акъажунри, адетдин тапшуругъри жаван фад бизарда.
Жавандин гуьгьуьларни къаст чIурун. И вахтунда аялдин къастунал кIевивал агъуз аватда, ада вичин алакьунриз гьакъикъатдив кьун тавур къимет гуда. Аял фад галатда, гзаф дуьшуьшра адак къалабулух акатда.
Педагогвилин себебар
Муаллимди рафтарвал хуьнин жуьре. Педагогди кIелунин кIвалах тешкилзавай ва тарс гузвай тегьердилай ученикрихъ чирвилер хьун аслу я. Муаллимрин ва жаванрин арада гьуьжетри кIелунрин кIвалах четинаруниз таъсирзава.
Тарсарин программадин метлеблувал. Алатнавай тарсар рикIел аламукьунал, чирвилер хьунал гуьзчивал тухун важиблу я. Тапшуругъар а тегьерда хкяна кIанда хьи, герек вири кIвалахдик экечIна, ученикриз итижлу жен.
Классда къулайсуз гьалар. Ихьтин гьалари, таяр-туьшерихъ галаз къалмакъалри кIелунрай агалкьунриз таъсир авун мумкин я. Къалабулухвилин ва ажугълувилин гьалари тарсар чирунин кIвалах четинарзава.
Яшайишдин себебар
Уьмуьрдин къулайсуз шартIар. Гзаф дуьшуьшра къулайсуз гьалар авай хизанрай тир аялриз чпиз чеб тухудай жуьреяр, къайдаяр чир жедач. Диде-бубайри жавандин уьмуьрдиз, адаз вуч бегенмиш ятIа ва вуч чириз кIанзаватIа, гьадаз итиж ийизвач. Амма школадилай къеце аялдивай и месэлаяр текдаказ гьялиз жезвач. Нетижада ам низамсуз жавандиз элкъвезва.
Низамдин рекьяй гъиляй вегьин. Ихьтин аялар яшайишдин (социальный) рекьяй дигмиш тахьанвайбур жезва. Гуьзчивиликай хкатуни, жаванрив къайгъусузвилелди эгечIуни абуру кIелунриз ийизвай итиж квадарзава.
Физиологиядин себебар
Гьар жуьредин азарар.
Психикада нукьсанар (центральный нервийрин къурулуш къайдадай акъатун – дисграфия (кхьинра нукьсанар), дислексия (ктабар кIелуна нукьсанар), дискалькулия (гьисабунра нукьсанар).
Гьа икI, жаванриз чирвилер гудай виридалайни къулай шартIар яратмишун патал муаллимди винидихъ къейднавай себебар гьисаба кьуна кIанда. И вахтунда аялдиз зиян тагудай жуьреда кIвалах тешкилун, адан кьетIенвилер гьисаба кьун важиблу я. Ахпа тарсунихъни менфят жеда.
ЧIехи классриз акъатунивай аялдиз кIелунар къвердавай четин, предметрин ва муаллимрин кьадар артух жезва. Абурукай гьар садахъ тарсар гунин вичин жуьре ва истемишунар ава. ГъвечIи классрин школьникар патал чирвилер гунин адетдин къайдаяр ва жуьреяр четинбуру эвезун лазим я. Герек жаванриз фикир ийиз, кIвалин тапшуругъар тамамардайла, яратмишдай тегьерда эгечIиз чирин. Акси дуьшуьшда ученикдиз тарсара сугъул жеда, ада тарсариз итиж авун квахьда.
(КьатI ама)
Нариман Мамедов,
журналист-педагог, РД-дин культурадин лайихлу работник
