Тарихдин вакъиаяр кьулухъ элкъуьр ва я дегишар хъийидай мумкинвилер, къуватар авайди туш. Абур гьихьтинбур хьанатIа, гьахь­тинбур яз кьа­булна кIанда. Садавайни чIу­риз, шаклувилик кутаз тежедай делил я, алатай асиррин жуьреба-жуьре вакъиаяр, гьерекатар себеб яз, лезги халкьдин жемиятдиз, яш­а­йиш­диз, медениятдиз, эдебиятдиз еке зиянар гана. Халкь кьве патал пайна, медениятдин имаратар барбатIна, миллетдин къадимлувал успатзавай шейэр чуьнуьхна, эдебиятдин ирсиниз цIай яна ва халкь хсуси тарихдикай магьрумна лагьайтIани жеда.

Эдебиятдиз, кхьинриз сифте нубатда кIур гайибурук жуванбурни акатзава. Иллаки 1920-1940-йисара, дагъларин хуьрера советрин гьукумдин къурулушар арадал гъизвайла, дин­эгьлийриз, куьгьне адетриз женг малу­ма­рай­ла. Гьа вахтунда мискIинрай, кIвале­рай жагъай ктабриз, дафтарриз (араб чIалал­ди кхьенвайбур я лугьуз) цIай яна, са паяр ва­цIа­риз гадарна. Къуръанрихъ галаз санал са шумуд асирдин лезги шииратдин векилрин, диндин алимрин яратмишунриз талукь чешмеярни тергна. Гьа и гафар кхьидайлани, рикIиз пис жезва. Са нин ятIани авамвал, къанажагъсузвал, савадсузвал, туькьуьлвал себеб яз, халкь кар алай ва важиблу ирсиникай магьрумна. Гена Аллагьдиз шукур, халкь­­дин къанажагълу, савадлувиликай хабар авай паюни, жергедин инсанри чи чIалан ба­жарагълу устадрин жавагьирар рикIера хве­на, абур гуьгъуьнин несилрални ага­кьарна.

Ирс жагъурун, адакай халкьдиз метлеблу, къиметлу руьгьдин ем авун патал, ХХ асир­дин сифте кьилерилай эгечIна, халкьдин милливилихъ рикI кузвай хейлин рухвай­ри зегьмет чIугуна. Нетижада халкь, милли­ эдебият устадлу гзаф шаиррин, камалэгьлийрин иеси хъувуна. Куьре Мелик, Кьуьчхуьр Саид, Лезги­ Агьмед, Рухун Али, Етим Эмин, Мирзе Гьасан­, Мазали Али, СтIал Саяд, Малла Нури, СтIал Сулейман, Хпеж Къурбан… хьтин шаиррин.

Жуван хуьруьнви тирвиляй зун Хпеж Къурбанан кьисметдай кьил акъудиз алахъна. Жув мягьтел авур делилар садни кьвед хьаначир. КIвалера, кьилдин чкайра Къурбан­ хъсан шаир хьайидакай ихтилатар ийидай, адан шиирар хуралай кIелдай, амма кимел, жемиятдин маса чкайра адакай рахун къадагъа хьиз тир. Инсанрик са гьихьтин ятIани кичI квайди кьатIун четин тушир.

Милли эдебиятдани адан тIвар, шиирар авачир. Вучиз? И суалдиз жавабни авай. Хпеж Къурбан советрин гьукумдиз акси кIва­лах тухвай, шиирар кхьей ва дустагъда тур реакционный шаир хьиз малумарнавай.

Яшар чIехи ва жув милли эдебиятдиз мукьва жердавай ва яваш-яваш хуьруьз, Хпеж Къур­банан уьмуьрдиз талукь делилар ачух хьайивиляй зун рикIивай адан яратмишунрин гуьгъуьна гьатна. 1992-йисуз КГБ-дин архив­да авай адан уголовный делодихъ галаз таниш­ хьана. Нетижада газетриз, журналриз Хпеж Къурбанакай сифтегьан макъа­лаяр ва ахпа лезги, урус чIаларал кьве ктабни акъудна.

Гьа са вахтунда жуван фикирда авачир карни хьана. Инсанрин сиверай за Къурбанан­ шииррихъ галаз Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эми­нан эсерарни кхьена. Малум хъхьай Саи­­дан шиирар за адакай 2012-йисуз гьазурна акъудай “Эй инсанар” тIвар алай ктабда туна. Эминан шиирар папкада амукьна. ­Мукьвара жуван архивда кIватI хьанвай чарар сад-садахъ ийидайла, абур ахкуна ва эсеррихъ га­лаз цIийи кьилелай таниш хъхьана. Чи кIел­за­вайбуруз малумбур, ктабра гьатнавайбур ятIа чирун патал. Шиирар ихьтин кьилер алайбур я: “Шамси Къемер”, “Нинди жен хьи?”, “Га­чал Черкес”, “Кесибвал кьий”, “Къавум”, “Хьа­на вун”, “Гатаз жеч”, “РикIел гъваш”, “Нефс”, “Инсан”, “Низ гьарайин?”, “Алагуьзли”.

1990-йисалди чапдай акъатнавай Етим Эминан ктабра и шиирар авач. Анжах Гъалиб­ Садыкъиди гьазурна, 1980-йисуз акъуднавай ктабдин баянра “Кесибвал кьий” шиирдин­ тIвар кьунва, амма эсер вич ктабда авач. И гъа­латI рагьметлуда 1995-йисуз акъудай “Вил атIудач дуьньядихъай…” ктабда туь­кIуьр­ хъу­вунва ва шиир ганва. Гьа са вахтунда ана “РикIел гъваш” шиирни ганва. Гьа и ши­ир 2018-йисуз Фейзудин Нагъиева гьазурна, чапнавай “Пагь, чи уьмуьрар” ктабдани гьатнава. Гьавиляй абур чна газетдин чина чапзавач.

“Къавум”, “Нефс” ва “Низ гьарайин?” (и ши­ир “Бес са чара авачни?” тIвар алаз) эсерар 1988-йисуз акъатнавай “Коммунист” газетда чапнава. Абур рагьметлу Рамазан Каи­това Чепелрин хуьряй тир агъсакъал Гуьлмет Эседуллаевавай кхьин хъувурбур я.

Гьелбетда, шииррин бендера, цIарара хейлин тафаватлувилер, дегишвилерни ава. Идан гъавурдани чун акьазва. ГьикI лагьай­тIа, алатай асиррин шаиррин чIалар сиверай сивериз физвай, сада масадавай кхьин хъийиз­вай, ихьтин вахтара дегишвилериз, кухтунриз­-хкудунриз рехъ гузвай. Нетижада жуьреба-жуьре вариантарни арадал ­атана.

Винидихъ тIварар кьунвай шиирар чна и нумрада чапзава, гьикI хьи, 1988-йисалай гуь­­гъуьниз акъатай Етим Эминан ктабра “Къа­вум­”, “Нефс”, “Низ гьарайин?” эсерар гьат­навач.

Нариман Ибрагьимов

____________________________________

Етим Эмин

 

Шамси Къемер

Уьмуьрда заз гьакьван багьа,

Авач са кас, Шамси Къемер1.

ТахьайтIа, вун яни дава

Гьар дердиниз, Шамси Къемер?

 

ТIебиатдин дагъдин марал,

Гьинай дуьшуьш хьана вун зал?

Мад зи чандай ви къати тIал

Мус акъатин, Шамси Къемер?

 

Абур ятIа дуьньядин вун?

Шаклу жедач и кардал зун.

Садални жеч вал хьиз акун,

Ви къаншарда, Шамси Къемер.

 

Акьван тIарам беден масан,

Гьейран жеда акур инсан,

Вун жагъайди даим жаван

Жедачни бес, Шамси Къемер!

 

Первана я ви кIалубрал,

Гьейран я хьи ви рахунрал,

Ахварай кьван вун такунал

Зун шад женни, Шамси Къемер?

 

Эмина ваз мад вуч лугьун,

Акьван гуьзел акурла вун,

Акьалтай хьиз хьана заз зун

Къе дуьньядал, Шамси Къемер.

_____________________

1  Шамси Къемер — рагъни варз

 

Нинди жен хьи?

 

Къизилни зар вид хьайила,

КIаш, кIавузар нинди жен хьи?

Ви дердини зун кайила,

Залан азар нинди жен хьи?

 

Вун шумудаз ятIа масан,

Авач адаз гьич гьисаб-сан.

Вун къаншарда заз акур кьван,

Гьевесдин цIай нинди жен хьи?

 

Атирлу цуьк дагъда авай,

Са кард ятIа утагъдавай?

Вун женнетдин багъда авай,

Гуьрчег гьуьруь нинди жен хьи?

 

Фимир назлу наз маса гуз,

Эминан чан ава вахъ куз,

Вун гьамиша кIанда лугьуз,

Эзбердин чIал нинди жен хьи?

 

Алагуьзли

 

Бес хьуй, гьикьван куда хьи на зи чан, алагуьзли,

Язух ша, кумир вал ашукь инсан, алагуьзли,

Жедач чара атайтIани лукьман, алагуьзли,

Эхир я вун зи дердинин дарман, алагуьзли.

 

Элкъвез виликай, чанда цIаяр тваз фида вун зи,

Гьейран туна, къакъудна акьул гваз фида вун зи,

Аквар кьван чкадиз вилер рекьеллаз фида вун зи,

Раханни тийиз, зун туна пашман, алагуьзли.

 

КъведачтIани, “къведа” лугьуз, на заз дуьз жаваб це,

Вад югъ фана дуьнья я им, на заз гила яб це,

Элкъуьгъ, килиг, вуч лугьудатIа заз са жаваб це,

Лагь кван вуна заз им гьихьтин я заман, алагуьзли.

 

Мелек яни вун, гьуьруь яни вун, вуч ятIа лагь.

Инсан жедани икьван гуьрчег, вун вуч ятIа лагь.

Ам заз вуна кьисмет ая, аман я Сад Аллагь,

Аман, Вуна лагь, кьабулрай ман чан, алагуьзли.

 

Заз вуж ятIа чизвач, вуч ятIа лагь вуна якъин,­

ТIавус яни вун, къвед яни вун, кард яни тайин­,

Зуьгьре яни вун, гъед яни вун, варз яни ви чин?

Виниз ая на кьил, тамашин кван, алагуьзли.

 

Етим Эминан вил вакай атIуч, фикир мийир,

Къведач лугьуз, вуна рикIе гъейри фикир твамир,

КIанидан дерт дуьньядилай на масадаз чирмир,

Белки, вун заз, зун ваз жеди мугьман, алагуьзли.

 

Хьана вун

 

Ша патав зи, эй азиз яр, зи беденда чан хьана­ вун,

Виш сеферда зи руьгьдилай, валлагь, заз ма­сан хьана вун.

 

Зи бахтунин гъед я, яр, вун, даим кьилел куькIуьрнавай,

ЭвичI агъуз, кIанзава заз захъ галаз хизан хьана вун.

 

Акурла заз ви  вилери чирагъри хьиз гузавай нур,

Ашукьбуруз бахт пай ийир лап адил1 султан2­ хьана вун.

 

Ашукь, вуна лезет хкуд, тамаш ая ярдиз  жуван,

Яргъаз жемир, агат мукьув, заз лап хуш жаван хьана вун.

 

Зи виликай, жейран хьана, накь катайди ам  вун тир жал?

Са гаф кьванни рахан тийиз, ам зи чан къачун хьана вун.

 

Малаикар пехил тир зал вун виликай фидайла зи,

А чIавара захъай яргъа хьайи руьгь раван хьана вун.

 

Муьгьуьббатдин гирдабда гьатна вун, яни  ихлас тежер,

Ашкъидин лезет акурдаз надир хуш девран  хьана вун.

_____________________

1  Адил — адалатлу кас

2  Султан — пачагь

 

Гатаз жеч

 

Чилаф хьанвай къавах кIута,

Вал ифей гьулдан гатаз жеч.

Жемятдин фал куьк хьай тарта

КицIивай аслан гатаз жеч.

 

Сивел атай-татай рахаз,

Гьахъ батIулриз акваз-акваз,

Гаф чIуруд яз кIан хьунал ваз,

Гьахълу са инсан гатаз жеч.

 

Хъсан кьатIутI жуван чка,

НуькIре хаз туш къазран кака.

Садра хьуналд лекьрен мука

Пехъревай тарлан гатаз жеч.

 

Жуваз течиз арифни1 лал,

Даим ийиз чIуру хиял,

Чидач лугьуз вун рахар чIал,

Турвакьдал гьайван гатаз жеч.

 

Акьван цавуз хкажмир кьил,

Гъейрид валай кьамир кьезил,

Къудур тумакь яцравай фил,

Я девед карван гатаз жеч.

 

Уяхдиз хьухь, Етим Эмин,

Сад аду2 я, сад ви замин,

Бязи ахмакь хьунал кIвачин,

Чилахъ гъутал къван гатаз жеч.

_____________________

1  Ариф — гьар са кардикай хабар авай, камаллу инсан.

2  Аду — душман

 

Нефс

 

Дуьньядин мал гайитIани, ви гишинвал артух жеда,

Вун гьуьл хьтин ацIурди туш, ви вил гена кьулухъ жеда.

Арсузвал акI мийир вуна, ви сагьибдин язух жеда.

Инсан икI бейгьал ийидай вун гьа иблис, шейтIан я, нефс.

 

Шумудни сад дили ийиз, кьена вуна дуьньядилай,

Пис крарни хъсан къалуз, акъудиз факъирар кьиляй,

Фидай чка авач жеди, кьил къакъудна мад ви гъиляй,

Игри кардиз ял ийидай вун гьа иблис, шейтIан я, нефс.

 

Гьар са бенде твада вуна дарман тежер пис  азабда,

Факъир ксар и дуьньядал гьикьван вуна куз кабабда.

Етим Эмин куьлягь уна, эхир амни кьуд  кIарабда,

Чи сефигь мез лал ийидай вун гьа иблис, шейтIан я, нефс.

 

Низ гьарайин?

 

Кесиб-уьскуьк физ авайдан гъенелай,

Чиле тIекв тваз атай накъвад вилелай,

Ахпа са затI гуда, я гуч гъилелай,

Инсанар, бес чаз авачни са чара?

 

Зайи хьана даим кечмиш уьмуьр зи,

КIеви душман хьана сагьиб-эмир зи,

Амай уьмуьрни икI зайиф тамир зи,

Инсанар, бес чаз авачни са чара?

 

Зайиф гьалар — за бес гьикI кьарай ийин?

Агъур парар — за бес вуч чара ийин?

Муштагъ самбар — за гил низ гьарай ийин?

Инсанар, бес чаз авачни са чара?

 

Гъилер ичIиз, гьакьарни зи пара я,

Дустунин чинани зун уьзуькъара я,

Гьелек хьана, гуьзел завай чара я,

Инсанар, бес чаз авачни са чара?

 

Четин девир, вал гьикI дуьшуьш хьана зун?

Тежез тадарак, гьакI чашмиш хьана зун.

Квез эвериз, гьакI къалмиш хьана зун.

Инсанар, бес чаз авачни са чара?

 

Гьич кас авач хьи, яр, валай гъейри заз,

Къана, яргъай килигзава вири заз.

Етим Эминав де куьне икI игри кьаз,

Инсанар, бес чаз авачни са чара?

 

Къавум

 

Свас я лугьуз, на вуч гана?

Им са къарамал я, къавум.

Пул къачун метлеб хьана ви,

ЧIур хьайид зи кIвал я, къавум.

 

Гаф лагьайла, къвазда цлав,

Акурла, чанди кьаз ялав,

Ацукьайла кIвалин къулав,

Жегьнемдин агьвал я, къавум.

 

Вичин тIвар я уста Лачин,

Вуч чIуруда кафирдин чин?

Уьмуьр куьруь хьуй ман вичин.

Им са чIехи тIал я, къавум.

 

На чаз лагьай чIехи крар,

Бедлем мийир на чи тIварар,

На лагьай а жинсин малар

Вири ваз гьалал я, къавум.

 

Эмин, вуна мийир темягь,

Гафар-чIалар ая куьтягь,

Базардиз твах на ви метягь.

Маса фидай мал я, къавум.