Чи суьгьбетар

Халкьдин агьваллувал, яшайишдин, дуланажагъдин гьал, дережа чиликай, ресурсри­кай дуьздаказ менфят къачунилай, санлай экономикадилай, зегьметдин бегьерлувилелай ва маса шартIарилай аслу тирдал шак алач. Вуч я экономика? И гафунихъ гзаф ма­наяр ава: жемиятдин къурулушдин производстводин алакъайрин кIватIал; уьлкведин халкьдин майишат ва я адан хел (месела, санайидин экономика, хуьруьн майишатдин экономика…); тайин хиле производстводин алакъайрин махсус терефар ахтармишунин илимар ва икI мад. Экономист ла­гьай­тIа, экономикада илимдинни ахтармишунрин ва я педагогикадин кIвалахда, гьакI карханайра, идарайра, майишатдин тешкилатра­ экономикадин кIвалахдал машгъул касдиз лугьузва. Гьа ихьтин пешекаррикай сад публицист, экономист  Джамил  Насибовни  я. Аданни тежрибалу журналист  Ш.Ших­му­радован  арада суьгьбет и сеферда важиб­лу темадиз — экономикадиз талукьарнава.

Ш. Ш. — Уьлкведин, гьар са хизандин агьваллувал вири девирра экономикадин гужлувилелай аслу яз гьисабзава. Кьиблепатан Дагъустандин къенин экономикадиз гьихьтин къимет гуз жеда?

Дж. Н. — Экономикади, фадлай инихъ миллетрин арада авай сергьятар кваз такьуна, вичин кьетIен къанунралди кар ийизва. Карчидиз хийир къведай рехъ акуртIа, адаз кьиблепад — кеферпад тафават жедач. Кьилдин хилен, я  тахьайтIа, региондин майишатдиз гзаф шартIари, гьа жигьетдай манатдин “къуватлувилини” таъсирзава. ЯтIани, куь суалдиз жаваб яз, чун кьиблепатан районрин экономикадикай гегьеншдиз рахада.

Ш. Ш. — Пешекаррини политикри гуя базардин экономикади чи халкьдин вилик ­акъвазнавай вири четинвилер, сад хьиз, ре­гьятвилериз элкъуьрда лагьанай…

Дж. Н. — Къенин чи суьгьбетда гзаф суалриз адетдинбур тушир жавабар жеда. Алай вахтунда чи уьлкведа инсанар кьве лагердиз пай хьанва: садбур алатай плановый экономикадин терефдарар я, муькуьбур — базар­дин. Им, зи фикирдалди, эсиллагь ерисуз пай хьунухь яз аквазва заз. Алава яз, куьн, гьуьрметлу Шихмурад муаллим, плановый майишатдин терефдар тирвиляй, зун пайи-паяр хьунин са патанни терефдар туширвиляй, чи суьгьбетдик кьетIен лишанар жеда. Куьне и мукьвара, чи газет кIелзавайбурухъ элкъвена, лагьанвай рикIиз дериндай таъсирдай гафар заз инал тикрарун хъсан аквазва.

“Кьудкъанни цIуд лагьай йисара гзаф халкьарин умуми кIвал тир къудратлу уьлкве Со­ветрин Союз чукIурун, пайи-паяр авун, экономи­ка барбатIун, халкьдин гегьенш къатарин дула­нажагъ пис хьун, гьахъ-адалат тахьун, ге­лежег­­дикай фикир тавун — вири чи кьилел атана…”­

Куьне къалурнавай кьван и ва маса ихьтин­­ крар чи ватандин, халкьарин кьилел ата­на­тIани, къейд ийиз кIанзава хьи, кьудкъанни цIуд лагьай йисари яргъал вахтунда суст хьанвай инсанрин рикIериз ва экономикадиз виликди фидай рум гана, са кьадар гьерекатдикни куту­на эхир. Сир туш, я инкаризни жедач: къе гьар са кIвалин, хизандин агьваллувал гекъигиз тежер тегьерда къулайвилихъ, хъсанвилихъ элкъвенва. Шегьерарни хуьрер гьатта кьве сеферда гегьенш хьанва. Машаллагь, мугьманвилиз фейила, гзаф кIва­лерин акунар, анра агьваллувал министррин утагъриз ухшар я.

Ш. Ш. — Я жеди. Амма вири агьваллудаказ яшамиш жезва лугьуз жедач. Экономикадиз  рум гудай рекьер, икьван татугайвилериз, магьрумвилериз рехъ тагана,  жа­гъуриз жедай эхир!

Дж. Н.  — Дуьз я, инкар ийиз жедач. Кьудкъанни цIуд лагьай йисара, жанавуррин къайдада хам кукIварна, кар кьиле тухвайбурун тахсиррилай садавайни гъил къачуз жедач.

Месэла четинбурукай тирвиляй за жуван их­тилат лап яргъай башламишда. Ша чна гьахъ патал сифтедай вири гьикI башламиш­най­тIа, гьа кар рикIел хкин. (Инал заз жуван вер­евирдер масабурун арада пайиз кIанза­вач, ихьтин вахтара тек жуван фикиррикай лагьана кIанда). Винидихъ къалурнавай хьтин ва­къи­аяр чи халкьарин кьилел виликрайни са шу­мудра атайди я. Инсанри са бязи важиблу вакъиаяр фад рикIелай алудда. Гьеле сад ла­гьай пятилекадин йисара вилик акъвазнавай тату­гайвилер алудда, хъсан гележег ачухда ла­гьа­на­й. Тарихди шагьидвалзавайвал, са кьадар агалкьунар хьанайтIани, пятилеткадин йи­сара инсанар кашални гъанай эхир. А му­си­бат­дин татугайвилерикай ин­санриз рахадай ихти­ярни авачир. Чи ихтилат инал фад алатай­ де­вирдиз къимет гун туш. Заз татугайвилер гзафбурун вил галамай гьа коммунистрин девирда­ни халкьдин кьилел атайдакай лугьуз­ кIанзава.

Мадни заз жуван несилдин инсанрин йи­къа­рин са чешне гъиз кIанзава. Кьудкъад лагьай йисара чун, сад лагьай курсунин студентар, са вацран вахтунда, ципицIар кIватIиз, са совхоздиз ракъурнай. КIвалахдин нетижа­яр кьурла, вацран план кьве сеферда ацIуру­най заз совхоздин директордин приказдалди­ дасмал ганай. За и кар вучиз рикIел хкизва ла­гьайтIа, а вахтунда чи уьлкведин экономика са акьван пис чкадални алачир. ЯтIани туьквенра дасмалар ва маса шейэр, кьит хьа­на,  фадлай авачир. А дасмал заз зурба пиш­кеш хьиз аквадай.

Ш. Ш. — Инкариз жедач, бязи татугай терефарни, эхь,  авачиз тушир. Ша чун къенин йикъарал хквен. Зи яшара авайбуруз перишан жедай шикилри секинвал гузвач: хуьрерин уьруьшра векьер язамач, салара майваяр цазмач, малар, хипер хуьзмач. Хуьруьн чкадин агьалийрини чпиз герек шейэр базардай къачузва. Колхоз, совхоз амач. Инсанар зегьметдивай яргъазнава. Нетижада чи хуьрер ичIи жезва…

Дж. Н. — Дуьз я,  куьне къалурнавай и крарай кьил акъудун патал жув са кьадар вахтун­да хуьруьн шартIара яшамиш хьана кIан­зава.

Советрин девирда чи инсанриз, кьилив кIва­­лахиз таз, гъилерив ял ягъиз тун вучтин кар ятIа чизвачир. Ихьтин крар ийидай мум­кин­ви­лерни авачир. Къе чаз, къазанжияр гьатта лап яргъара къазанмишна, ял ягъиз жуван­ хуь­руьз, кIвализ хквезвайбурун агьваллувал аквазва. Сад ава, маса чара авачиз, жуван югъ няни авун патал мал-къара хуьн, сад ава, жу­ван хизандин гьал вири патарихъай хкажиз алахъун.

Са гъвечIи мисал. Алай вахтунда гзафбу­ру салара шуьмягьин къелемар цазва. Шуьмягъин тарарихъ гелкъуьн регьят я. Майваярни геждалди, чIур тахьана, амукьда, муьштерийрини абур, кIвализ атана, маса къачузва. Шуьмягъар маса гана хьайи пул салан­ майваяр, ниси, гъери ва маса затIар къачун патал харж ийиз жеда. Куьне фикир це, гьи­кьван­ вахт кьенят жезватIа. И жигьетдай за хуь­рерин шартIара яшамиш жезвайбур халис экономистар я лугьузва.

Ш. Ш. — Эхь, майишат девирдин шартIа­рив кьадайвал кьиле тухун камаллувал я. Ша чун ихьтин месэладикай рахан.  Уьлкведин вузри экономистар лап гзаф гьазурзава. Куь фикирдай, экономикадиз, майишатриз абурукай гьихьтин хийир жезва?

Дж. Н. — Экономиствилин пешекарвал къачур выпускникдивай экономикадикай анжах рахаз жеда. Амма экономиствиле кIвала­хун?.. Ихьтин выпускникдиз гьеле экономика­ му­кьувайни акунач. Месела, хуьруьн майишатдин хилен экономистдиз, хъсандиз вичин­ кIвалах чир хьунилай гъейри, агроном­дин­, зо­о­техникдин, механизатордин пешеяр гьа и пе­шекаррилай хъсандиз чизвачтIа, адакай ха­лис­ экономист жедач. Идалайни алава, му­зы­кантдиз ва я шаирдиз хьиз, майишат кьиле тухудай бажарагъдин рекьяй пай ган­вачтIа, экономиствилин пеше хкягъун уьмуьр­дин зурба гъалатI жеда. Жуван гафар кьурубур тахьун­ патал лугьуз жеда хьи, экономистди са кар жедалди, адакай вахтунда ха­бар гун, гьатта зарар тахьун патал са шумуд жуьре серенжем кьабулун чарасуз я. Экономиствилин  пе­шедиз къе аналитик, мененджер лугьузва.

Ш. Ш. — Пешекарри тестикьарзавайвал, чи районра хаммал гьялдай цехар, заводар кардик кутуртIа, гьасилай майваяр маса гуз хейлин регьят жеда.

Дж. Н. — Вирибуруз ашкара кар я, кьве ме­сэлади хуьруьн агьалийриз секинвал гузвач: гьасилнавай майваяр маса гунин мумкинвилер­ ва абурун къиметар. Кеферпатан Да­гъус­танда и месэладиз талукь яз кьабулнавай серенжемар — емишар, майваяр гьялдай заводар эцигун, гьасилзавай суьрсет  заводриз кьабулун кьиблепатан районра кардик кутуртIани, вилик акъвазнавай месэла гьялиз жедач. Вучиз? Кеферпатан районра, чкадин шартIар се­беб яз, асул гьисабдай ери авай машмашар Да­г­ъустандин ва Россиядин­ шегьерра маса гайидалай кьулухъ ерисузбур чкадал гъвечIи къиметрай заводриз вахкузва. ИкI кьве патазни хийир жезва. Инал ви­­лериз таквадай, амма важиблу кар къейд авун чарасуз я: машмашар­, амай емишрилай­ тафаватлу яз, цайи гьина хьайитIани экъечI тийизвайвиляй, абурун кьадар са артух гзаф туширвиляй (идаз естест­венная монополия лугьуз жеда) базарризни са куьруь вахтунда акъатзавайвиляй, муьштерийри хъсандиз къачузва. Кьиблепатан районра гьасилзавай дадлу ичерив, чуьхверрив ва маса емишрив чи базарра ерисуз, чпик виле акьадай гуьрчегвилин лишанар кутунвай пата­лай гъанвайбуру вилик пад вугузвач. Гьасилай­ емишар, майваяр гьялдай заводриз вахкуз хьайи­тIа, кьиблепатан районрин агьалийриз чIугур зегьметдин гьакъи чпив агакь тийидайди­ хъсандиз чизва.

Ш. Ш. — Бейкар инсанриз хуьруьн чкада кIвалах жагъурун вири вахтара четин месэла я. Куь фикирдалди, и кардиз гьихьтин рекьер жагъуриз жеда?

Дж. Н. — Газетдин чинра и месэладиз садлагьана бегьем жаваб гун четин ятIани, бязи хилерикай рахаз жеда. Вири уьлквейра, гьа жи­гьетдай Россиядани, вири вахтара бейкарвилиз кьетIен фикир гузва. И месэла гьялун патал гьар жуьредин серенжемар кьабулзава, миллиардралди пуларни харжзава. ЯтIа­ни­ бейкарвал базардин экономикадиз хас лишанрикай сад я.

Дагъустандин кьиблепатан районра бейкарвал тIимилардай мумкинвилер авачиз туш. КIанзавайди районрин кар алай идарайри месэладин винел кIевелай, мукьуфдивди­ кIва­лахун я. Вирибуруз малум я хьи, Дагъус­танда ту­ризм эвелимжи къайгъуйрикай сад яз малу­марнава. Гьа и туризмдин еришар вилик фирдавай ципицIрихъ игьтияжни са шумуд сеферда артух жеда. Ибур гьакIан кьуру­ гафар туш гьа. И  кар, месела, Краснодарский крайдин фермерри гьеле вад-ругуд йис идалай вилик кьатIана, столовый сортарин ципицIлухар вахтунда кутуна. Къе Краснодарда фермеррин ципицI­лухри 800 гектар кьунва. Абурун са пай столовый сортаринбур я.

Кьиблепатан Дагъустанда ципицIар гьасилдай тIебиатдин лап къулай шартIар ва тежрибалу пешекарар кIамай кьван ава эхир. Са кьве йис идалай вилик, Дербент райондин Сабнава хуьре ципицIрин кьит сортар ава лагьана­, ван хьайила, заз, чкадал фена, кьилдин ксарин ципицIлухрихъ галаз таниш жедай мумкинвал хьана. Анин уьзуьмлухра авай къайда акур касдиз вич маса вилаятдиз акъатай хьиз жеда. ЧIереяр инсандивай къекъвез тежедай хьтин тикра цанва. Абурун арайра кьвед лагьай бегьер къачун патал некьиярни битмишарзава. Идаз кар чир хьун, чиликай жезмай кьван дуьздаказ менфят къачун лугьуда.

Ш. Ш.  — Эхь, кIанзавайди чилел, зегьметдал рикI хьун, адакай дуьздаказ менфят къачун я. Дуьздаказ ишлемишайла, гелкъвейла, чили вичел чIугур зегьметдин нетижаяр са шумуд сеферда артухни алаз ахгакьар хъийидайди сир туш.

(КьатI ама)