Эхиримжи вахтунда чи япарихъ мукьвал-мукьвал “оптимизм”, “оптимизация”, “оптимальный” хьтин ажайиб гафарин ван галукьзава. Хейлин документрани, иллаки докладра, теклифра и гафар гьалтзава. Вуч мана кутазва абурук лугьузвай ксари?
“Урус чIаланни лезги чIалан словарда” и гафарик сифте нубатда “инсанриз лап кутугай, лап къулай, виридалайни хъсан, лап вижевай, виридалайни виниз тир шартIар, мумкинвилер арадал гъун, кардик кутун” манаяр квайди къейднава.
Чаз, дугъриданни, виринра (хизандани, хуьрени, райондани, республикадани, дуьньядани) яшамиш жедай, кIвалахдай, ял ядай, сагъламвал мягькемардай, чирвилер къачудай, яратмишунар виликди тухудай ва икI мадни лап къулай, виридалайни хъсан шартIар хьана кIанзава.
И гафарик, за гьисабзавайвал, ийизвай харжияр, чIугвазвай зегьметар тIимиларна, къачузвай хийирар артухарун, такьатар кьенятун хьтин манаярни ква. РикIел социализмдин девирдин “Вири къулайвилер — инсанриз!”, “Виридалайни хъсан шартIар — аялриз!” “Экономика кьенятлуди хьун лазим я” хьтин лозунгарни хквезва.
Алатай асирдин эхирра (90-йисар), чахъ авай шартIарал рази тушиз, майдандиз “цIийи демократар”, “перестройщикар” атана, гьа авай къулайвилерни (пулсуздаказ кIелдай, рикIиз кIани пеше хкядай, кIвалахдалди таъмин жедай, кIвал-югъ кутадай, сагъламвал хуьдай, мягькемардай ва икI мадни) тергна, са гъвечIи десте “олигархар” лугьудайбур девлетлу авуна, вири къулайвилерни гьабуруз багъишна.
Халкьдизни цIийивилер багъиш тавуна тунач. “Квез кIанивал яшамиш хьухь, иливар жери кьван аслу туширвилер къачу!”, “КIанивал рахух, кIанивал кхьихь-плюрализм я!” “Винедай тапшуругъар гудай вахтар алатна, тоталитаризмдиз — ваъ!” “Гьар сад вичин хсусиятдин иеси я, хсусиятдик хуькуьрдай ихтияр садазни авач!” ва икI мадни.
А йисара “приватизаторщикри — прихватизаторщикри” майдандиз “МММ”-арни, “Хопер-инвестарни”, “Инвест-капиталарни”, пагь, гъайи кьван “капиталар” вуч я! Абурун лозунграй, чина къулайвилер, мумкинвилер, азадвилер акьван гзаф жедай хьи, дуьньядал чи инсанрилай девлетлубур, бахтлубур, виликди фенвайбур, чав агакьдайбур бажагьат амукьдай…
Зун тажубарзавай са кар мад ава: и гафар-лозунгар чукIурайбурукай чIехи паюни, са тIимил вахтундилай чинай катна, къецепата (Англияда, Германияда, Америкада, Израилда, Голландияда, масанра) чпин мукар кутуна. Къе са Лондонда ахьтинбурун 500 миллиарддилай гзаф пулар ава лугьузва. (!) Парабур гьанра “цIрана”…
Уьлкведин кьилиз Президент В.Путин атайдалай кьулухъ хейлин чукIурунар арадай акъудна. Хейлин цIийи крарал, технологийрал, тешкилатрал чан гъана. Куьгьне хъсан адетрални чан хкиз алакьна. Иник, зи фикирдалди, сифте нубатда, “Общественная палата”, “Вири Россиядин халкьдин фронт” хьтин тешкилатар, “Рекьин тийидай полк”, “Россиядин волонтерар”, “Россиядин школьникрин гьерекат”, “Жегьил аскерар” хьтин ва маса общественный тешкилатар гьерекатар ква.
Чиновникринни олигархрин, тапан ватанпересрин нефсерал, чIуру ниятрал, гьерекатрал эцигзавай кIевивилер са кьадар артух жезвайди гьиссзава. И кардин гъавурда акьун патал гьеле 2012-йисан майдиз акъудай махсус указрал, абурулай гуьгъуьниз гьар йисуз РФ-дин Федеральный Собранидиз рекье твазвай Чарарал, халкьдихъ галаз жезвай саки вири гуьруьшрал Президентди гузвай тапшуругърал фикир желб авун кутугнава. Россиядин цIийи тарихда сифте яз “вири хъсан къулайвилер, мумкинвилер, агалкьунар” чи халкь — россиявияр паталди тирдакай, инсандилай чIехи девлет ва ам хуьнилай чIехи везифа чахъ, чи государстводихъ, обществодихъ авачирдакай лугьузва. Ихьтин руьгьдал алаз чи несилар тербияламиш тавуртIа, чахъ гележег тежедайдини раижзава. Бес нетижаяр?..
Нетижаяр гьихьтинбур ятIа, Президентди вилик эцигзавай теклифар, гузвай тапшуругъар гьикI кьилиз акъудзаватIа, и мукьвара Кемеровода арадал атай хьтин мусибатри хейлин дережада винел акъудзава. А мусибатрин нетижайриз къимет гудайла, Президентди лагьай келимайри, зи фикирдалди, вирибурун мефтIер (гъейрат, намус лагьайтIани жеда) са кьадардин юзурун лазим я. “Чун демографиядин шартIар хъсанаруникай рахазва, ина цIудралди аялар цIа кармашзава”, къейднай регьберди. Адалай кьулухъ вири чи идарайра цIаяр кьунриз акси кIвалах тешкилнавай гьал ахтармишуник гьерекат акатна.
Инсанрин, иллаки къуватар чпин гъиле авайбурун нефсерал сергьятар алачирвиляй, законар хуьн чпелай аслубуру чпин везифаяр герек тирвал кьилиз акъуд тийизвайвиляй адетдин инсанрин арада акьалтIай ихтибарсузвилин, къайгъусузвилин, саймазвилин гьалар артух жезвайди сир яз амач.
Лап хъсан медицина, лап виликди фенвай образование, кIвалахдай, ял ядай, аялар хуьдай виридалайни хъсан шартIар арадал гъуникай гьикьван хъсан рахазва! Гьа са вахтунда медсестради герек дармандин чкадал фармалиндин (агъудин) раб язава?..
Хуьрерин чкайра аялар хадай кIвалер агална, райондин центрадиз, я тахьайтIа, генани яргъаз-шегьерриз акъудуни шартIар артухарзава жал?
Чи районра виликрай сбербанкдин отделенияр саки гьар са хуьруьн почтада кардик квай. Гила вичин дерди гьялиз кIанзавай факъир Ялахъай Мегьарамдхуьруьз сбербанкдиз атуниз мажбур хьанва. Хъсан я жал ихьтин гьал?..
Чи хуьрера (арандани, дагъдани) агъзурралди гектарра чилер хцазмач. Хъач акьалтнава, къалгъанри кьунва. Сад лагьайди, а чилерихъ тайин иесияр авач. Кьвед лагьайди, иесияр хьайилани, менфят къачуз алакьзавач. Гьасилай шей чкадал терг жезва. Амма гъвечIи карханайрикай, цехрикай, фермервилин майишатрин артуханвиликай гьикьван хъсан рахазва! Чи са бязи хуьрерин вири девлет са трактордин ва я са комбайндин къиметдайни физвач и чIавуз. Зегьмет — саданди, девлет — масаданди?..
Йисди дагъдани аранда хеб хвейи чубан гьа чилин иесидиз буржуна амукьзава…
Пул нив гватIа, къулайвилер гьаданбур хьанва. Ихьтин шартIари зи рикIел жуван са фельетондин цIарар хкизва:
Фин-хтун акьван хьанва хьи регьят,
Харжар санални хъийизмач кьенят.
Ял ягъунни ваз санал са жизви,
Пул гайивалди, кеф жезва кIеви!
Къвал къвадай чIавуз кьурук кватIа кьил,
Генани чан я! Харж ая къизил!
Пулдихъ хьайивалд кIел-кхьин, савад,
Дипломар хьана гьардахъ са кьуд-вад!
Азарар садни амукьнач четин,
Сагъсузрихъ хьунни харж гунин мумкин.
Пул гайивалди ваз къвезва къуллугъ,
Ашнадилайни жедач кIус кьулухъ.
Гьажетханани, гайивалди пул,
Атирханадай жезва хьи кьабул!
Гьатта мефтIер кваз и пулди эвез
Авурди хьиз я, квадарна терез…
Захъ вири ава. Авач анжах пул,
Гьавиляй жезва виринра батIул.
Ихьтин савдадай гьикI экъечIда, лагь.
Вунни гьакъидихъ къачунва, валлагь!..
( “Кефчи дуьнья”, ДКИ, 2013, 36-чин ).
Инал лагьанвай хьтин “савдайрай” экъечIдай рекьер гьихьтинбур ятIа, Президентдин нубатдин Чарче хъсандиз веревирднава. Кьилди къачуртIа, яшайишдиз герек инфраструктура, яни рекьер, муькъвер, школаяр, больницаяр, карханаяр, техникадин станцияр ва икI мадни гьар са районда, хуьре арадал гъун, и везифаярни чкадин сагьибрин хиве эвелимжибур яз авайди гъавурда акьадайвал лагьанва.
Чун лагьайтIа, чи “реформаторри” неинки — 20-30, гьатта 60-70 йисан кьулухъди ялнава. Чахъ гзаф чкайра амай инфраструктура алатай асирдин 30-40-йисара колхозрини совхозри, халкьди чпин гъилералди арадал гъайиди я. Гьамни чкIизва… Яраб чун цIийи мус жедатIа?..
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
