И мукьвара за “Свободная пресса” интернет-изданидай рикI тIардай, ажугъламишдай чIуру са хабар кIелна. Гьахъ лагьайтIа, эвелдай са тIи­­мил шаклу хьана. “Жеч, — фикирна за, — ибур та­парар я. Государстводин идара тир “Росгосстрахди” ихьтин акьалтIай ягьсузвилиз рехъ гудач. Тапарар я”. Амма “Свободная пресса” тапарардай сайт туш. Ин­санри адаз ихтибарзава. Ахпа, фикирзава за, къе гьа государстводинбур я лугьузвай идарайра кIва­лахзавай бязи инсанри  идалайни бетер ягьсузвилер ийизвайди чаз гьар юкъуз аквазва эхир.

Интернет-изданиди хабар гузвай гьакъи­къат ихьтинди я. Авторди кхьизвайвал, 2019-йисан ноябрдин вацра Подмосковьедин Солнечногорский райондин  “Поварово” станция­дал бедбахтвилин  дуьшуьш хьана: яш бе­гьем тахьанвай гада, ракьун рекьелай элячI­дайла, поезддик акатна. “Ласточка” электричкади ам са шумуд цIуд метрдин яргъаз га­дарна. Гада телеф хьана.

Дидедиз авай са аял. Хизан патал зурба мусибат. Поселокдин вири агьалийри яс чIу­гуна. Авайни авачир са веледдикай магьрум хьайи диде гъам-хажалатдик кьилиз эсер ягъайди хьиз хьанвай.

Са тIимил вахт алатна. Хажалатди кьурурзавай дидедин патав “Росгосстрах” компаниядай итимар атана. Абуру ясда авай ди-дедиз лагьана хьи, куь гада вич тахсирлу яз поезддик акатна. “Ласточкадиз” зиян гана: са вуч ятIани эчякь, кьвечIил хьана, са вуч ятIани хана. “Росгосстрахда” страховатнавай поезд ремонт хъувуниз 400 агъзур манат пул акъатна. Харж хьанвай пул тахсирлу терефди чкадал хкана кIанзавайди я. Гьавиляй куьне (авай са веледдикай магьрум хьанвай дидеди) 400 агъзур манат “Росгосстрахдив” вахце. Гуьгьуьллудаказ вахкун тавуртIа, суддиз гана вахчуда. И чIавуз вахкана кIанзавай пулдин кьадар 25 процентдин артух жеда.

ГьакIани дарвилелди кьил хуьзвай хизандиз чара хьанач, маса гуз жедай шейэр маса гана, буржар кьуна, лагьай кьадар пул “Росгосстрахдин” счетдиз яна.

Аламат жедай кар яни? Инсан икьван инсафсуз, инсансуз хьун, бедбахт хьанвайдан язух татун?

Гьахълувилин терефдал алай общест­вен­ностдин векилриз ихьтин инсансузвиликай хабар хьайила, абуру къал къачуна, четин гьалдиз аватнавай хизандиз куьмекар гуз эгечIна. РФ-дин Госдумадивай куьмек гун тIа­лабна. И чIуру, инсансузвилин, ахлакьдихъ галаз кьан тийидай дуьшуьшдикай прессада гегьеншдиз веревирд авуна.

Ингье гила, а дуьшуьшдилай инихъ кьве йис алатайла, “Российская газета” газетди (31.10. 2021-й.) хабар гузвайвал, “Росгосстрах” компания телеф хьанвай аялдин дидедив 400 агъзур манат пул элкъуьрна вахкунал рази хьанва. Амма идарадин юристри лугьузва хьи, чпи и хизандивай пул вахкун истемишдайла, законар чIурнавайди туш, анжах и месэладин социальный тереф фикирда кьаз хьанач.

Инсафсузар. Бедбахтвилин дуьшуьшди авай са веледдикай магьрум авур дидедив куьне мад гьикьван рикIин тIалар эхиз туна, имансузар?.. Законра гьакI кхьенвани?

И­ месэлада шаклувал гъидай мад са карди вичел фикир желбзава. Вири локомотиврин вилик пад са куьна акьуртIа, зиян, хата хьуникай хуьдай жуьреда гьулдандикай туькIуьрзавайди я. Гьавиляй инал суал къвезва: инсан — маса залан са затI ваъ — гьулдандин чархарик кутур  локомотивдиз саки зур миллион манатдин (ремонтдин къимет) зарар гьикI жезвайди я? Белки, зарар ерли хьанвач, лутувилелди пул къакъудзаватIа? Сад тир Аллагь рикIелай фена, инсан икьван ­инсансуз, руьгьдиз чиркин жедани? Пул патал? “Росгосстрахдин” тарих, адахъ галаз ала­къа­лу бязи месэлаяр чир хьайила, завай адан михьивал ийиз, ам чешнелу, гунагьсуз идара я лугьуз жедач.

Эвелни-эвел къейд ийиз кIанзава, вичин тIварцIе “гос”, яни “государстводин” гаф ава-тIани, и страховой идарадик государстводинди тир са зерре кьванни пай квач. Ам советрин девирда тамамвилелди государстводин хсусият хьайи “Госстрахдин” чкадал, СССР чукIурайла, РФ-дин Госкомимуществодин ихтиярда, государстводин стратегиядин метлеб авай “Росгосстрах” тIвар ганвай идарадиз элкъуьрна.

Приватизациядин гурлу девирда ам маса къачуз гьазурбур гзаф хьана. Амма Президент В.Путина ихтияр ганач. Ахпа, РФ-дин Пре­зидентвиле Д.Медведев хкягъайла, А.Кудриналай “Росгосстрах” маса гана кIан­завайди “дуьздаказ” бинеламишиз алакьна. Адахъ авай государстводин метлебни рикIе­лай ракъурна. Нетижада уьлкведа виридалайни чIехи государстводин страховой компаниядикай 2009-йисан эхирра кьилдин касдин, Данил Хачатурован, ахпа адан стха Сергеян  хсусият хьана. Адан иесияр са шумудра дегиш хьана. Интернет-ресурсри хабар гузвайвал, прокуратуради, ФСБ-ди ахтармишунар кьиле тухвайла, идарадин виликан иесийри чIехи кимивилериз, законсузвилериз (миллиардралди пулар чуьнуьхун) рехъ гайиди дуьздал акъудна. Судди абур жавабдарвилиз чIугунатIани, суд-дуванар, си­лисар давам жезва. Жибинра миллиардар авайбур жазадив агакьарун чина четин жезвайди я эхир. Коррупция чи уьлкведа гьелелиг терг ийиз хьанвач кьван.

Инсанар ягъалмиш тахьун патал мад сеферда тикрарзава: “Росгосстрах” государстводин идара туш. Дуьз лагьайтIа, алай девирдин гьакъикъатда хсусият нинди ятIа, артух шартI алай кар туш. Законрал амал тавун виринра – гьам кьилдин ксарин, гьамни государстводин идарайрани карханайра  гьалтзава. Пулди агъавалзавай обществода им адетдин кар я. Миллиардар чуьнуьхзава. Чуьнуьхнавай девлетар тармарзава, къецепатан уьлквейра кIевирзава.

Чун вагьши капитализмдин, пул эрзиман мураддиз элкъуьрнавай шартIара яшамиш жезвайди фикирда кьуртIа, “Росгосстрахди” авур кар мягьтел жедай, икьван чIавалди тахьай хьтинди туш. Ахьтин крар капитализмдиз хасбур я.

Чи уьлкведа 90-йисара — вагьши капитализмдин сифте йисара — буржлудавай (кредит къачунвай касдивай) пул вахчун патал ха­лис бандитрин дестеяр, “рэкетирар” ара­дал­­ атана. Абуру буржар кIватI хъувун патал гзаф къанунсузвилер авуна. Буржлубуруз кичIе­рар гуз, гатаз, азабрик кутаз, кIва­ле­риз цIаяр ягъиз, буржлу кьадардилай 2-3 сеферда артух пулар вахчуз, эменни къакъудиз хьана.

Ахпа РагъакIидай патан уьлквейра хьиз, 90-йисара чи уьлкведани, суддин приставар аваз-аваз, буржуна вуганвай пулар гужуналди вахчудай (закондин бинедаллаз) кьилдин ксар иесияр тир коллекторский  компанияр тешкилна. Гьа икI, бандитрикай “коллекторар” хьана, амма абурун “кIвалахдин” тегьер, къайда дегиш хьанач.

Коллекторвилин идарайриз талукь законар кьабулнава. Виликан хьтин крар ийиз хьайитIа, абур жазаламишзава, амма законрал вирида амалзавач. Вагьшивилер давам жезва.

Алай йисан сифте кьилера “47news” сайт­ди хабар гайивал, Ленобластдин Всеволожский районда яшамиш жезвай чIехи яшара авай пенсионеррин кIвалел, багьа иномарка машинра аваз атана, са кIеретI коллекторри гьужумна. Абуру кIвале авай къаб-къажах кукIварна, мебель куьчедиз гадарна, яшлу инсанар гатана. “Мугьманри” лагьана хьи, гила и кIвалин иесияр чеб я, “куьн инай мус экъечIзавайди я”?

Коллекторар, къурхулу тагькимарунар авуна, хъфена. Гуьгъуьнлай абуру, мукьвал-мукьвал 5-10 кас санал къвез, пенсионерар гьелекна. 67 йис яш хьанвай Владимир больницадиз аватна.

Кар ана ава хьи, и хизанди кIвалер “Росгосстрахбанкдай” бурж кьуна, маса къачуна. (Банк са тIимил вахт инлай вилик Хачатуров­рин хсусиятда авай.) Кредит, меслят хьанвайвал, яваш-явашдиз вахкузвай. Амма пенсионер Владимиран гадаяр кIвалахдикай магьрум хьайила, кредит вахт-вахтунда вахкуз алакьнач. Ам реструктуризация авунал рази тахьай банкди кIвалер вичин хсусиятдиз вахчун кьетIна. КIвалин иесийрин гафарай, судди “Росгосстрахбанкдиз” а ихтияр ганач.

Мад са мисал. 92 йис яш хьанвай Ватандин ЧIехи дяведин ветеранди, ада вичи лугьузвайвал, гьар вацра вахт-вахтунда коммунальный къуллугърин пул гузвайтIани, ТСЖ-ди адал 45 агъзур манат бурж илитI­на. Ам вахчун патал яш­лу инсан коллекторри, мукьвал-мукьвал къвез, кичIеяр гуз, гзаф инжиклу авуна. Эхирни фронтовик, хурудал женгера къазанмишай орденар ва медалар алаз, ТСЖ-диз фе­на. Ада лагьана хьи, “за фашистрихъ галаз­ женг къе зи кьилел ихьтин югъ-йиф атун патал чIугурди туш. Мад зи кIвализ коллекторар хтайтIа, абурув чпин “пай” за агакьарда”.

Эсер хьанач. Нубатдин сеферда атана, коллекторри чпи ветерандиз азабар гуда ­лагьайла, хъиле гьатай ветеранди автомат ваъ, нервно-паралитический газ авай баллончик иш­лемишна. Коллекторар, кьил кIарцIи ягъай­бур хьиз, катна.

И кардикай прессадиз, райондин администрациядиз хабар хьайила, гьукумди серенжемар кьабулна: ТСЖ-дин председатель кIвалахдилай алудна, ветерандал “буржни аламукьнач”.

Ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда. Вагьшивилиз ухшар абурукай интернетда гегьеншдиз кхьизва.

Советрин девирда яшамиш хьайибурун рикIел алама жеди, чаз, гьеле школада кIел­завайла, чирзавай: “капитализмдин девирда инсан инсандиз жанавур я”. Къе чи уьлкведа девлетри, къанихвили кьил чIурнавай, ягь-намус квадарнавайбур (абуруз завай инсанар лугьуз жедач) жергедин зегьметчи инсанриз жанавурдин вилерай килигзавай дуьшуьшар аквазва. Абурукай гзафбуру кесибар чпихъ хьтин барабар ихтиярар авай инса­нар яз гьисабзавач. Чеб кьадарсуз вине кьаз, кесибвиле авайбуруз душманар кьван такIа­нарзава. Гьа им обществода наразивилин гьалар арадал гъизвай чешмейрикай сад я.

Оппозицияда авай, чи гьукум, чи общест­во акъваз тавуна критика ийизвай либералри лугьузва хьи, РагъакIидай патан “вилик фенвай” уьлквейра ахьтин татугайвилер, гьахъсузвилер жезвач, анра эвелни-эвел инсандин ихтияррин, азадвилерин патахъай государстводи къайгъу чIугвазва, чна абурулай чешне къачуна кIанда.

Дугъриданни, алай девирда а уьлквейра дуланажагъ вини дережада ава. Суд-дуван ийидайла, тахсирлуди миллионер яни, кесиб яни асул гьисабдай гьисаба кьазвач: законди истемишзавайвал ийида. Тахсирлу хьайи­тIа, лап чIехи къуллугърал алай чиновникарни жавабдарвилиз чIугвада. Къуллугъчи, прессада гьахълу критикадин басрухдик ака­тайтIа, ам вичин хушуналди отставкадиз фи­да. Чи обществодани ихьтин кар авачиз туш. Амма адакай чаз гьелелиг чIуриз тежер адет хьанвач.

Либералри чаз чешне яз къалурзавай уьл­квейра акьалтIай инсансузвилер, къанунсузвилер хьайиди я. Капиталдин вагьшивилер  исятдани авазва. Къе чаз чешне яз къалурзавай вилик фенвай уьлквейрин къазанмишунар зегьметчийри чпин ихтиярар, итижар патал виш йисаралди дурумлу женг чIу­гу­нин нетижа я. Анра 2-3 виш йис инлай вилик философ-инсанпересрин, социалист-писателрин идеяйрин таъсирдик кваз истисмарвилик квай инсанар уях хьана. Чпин гьахълу итижар, адалат патал истемишунар ийизвай зегьметчийри аннамишна хьи, уьлкведин ви­ридалайни чIехи девлет, зурба къуват абур чеб — зегьметчияр, халкь я,  уьлкведа­ хъсанвилихъ дегишвилер тваз гьа и къуватдилай алакьда.

Гьа икI, истисмардик квай зегьметчийри чпин кIвалахдин, яшайишдин шартIар хъсанарун, зегьметдин гьакъи хкажун патал гражданвилин активвал къалурна, ислягь къайдайралди женг чIугваз эгечIна. Нетижа гьихьтинди хьанатIа, аквазва.

Къейд ийиз кIанзава хьи, къецепатан уьлквейра истисмарвиле авай зегьметчийрик чпиз гьамиша куьмек гуз гьазур Урусатдин, советрин халкьарин тежрибади, агалкьунри руьгь кутунай. Гила элкъвена капитализмдин рекьел хтайлани, чна, социализмдин артуханвилерикай (пулсуз квартираяр, кIвалах­далди таъминарун, санаторийриз пулсуз путевкаяр ва икI мад) менфят къачурбуру, вини дережадин марифатдин, ахлакьдин ивиррин иесияр хьайи чна капиталдин алай девирдани зегьметчи инсандин патахъай гьа виликан хьтин къайгъударвал авун государстводивай гуьзлемишзава.

Лугьун герек я хьи, государстводи халкьдиз виликан хьтин кьезилвилер, куьмекар тайин дережада гузватIани (гузвач лугьун дуьз жедач), вири крар халкь рази жедайвал кьиле физвач. Вучиз лагьайтIа чIехи пай девлетар, няметар капиталистрин гъиле ава.

Тикрар хъийиз кIанзава: капиталистдин кьилин мурад ваз, кесибвиле авай зегьметчидиз, хъсанвилер авун туш. Адан кьилин му­рад вичин къазанжи жезмай кьван артухарун я. Вичин мурад кьилиз акъудун патал капиталист гьар гьихьтин хьайитIани къанун чIуриз гьазур я. Ихьтин дуьшуьшра ви законлу ихтиярар хуьн государстводин хиве ава. Ви итижар хуьдай къуват государство я. Демократвилин чи уьлкведа, Россиядин Федерацияда инсандин ихтиярар, азадвилер хуьдай хъсан законар кьабулнава. Амма чи гьа­къикъатдай аквазвайвал, чкайрал гьукум гъилевай чиновникри абурал гьамиша амал ийизвач.

Ихьтин вахтара чна кIевелай истемишна, общественностдивай куьмек тIа­лаб­на, чи законлу ихтияррин, гьахълувилин къаравулда акъвазнавай къуватар, идараяр кIва­чел къарагъарна кIанда. Куьрелди, гьар са­да, жу­ван гражданвилин жавабдарвал аннамишна, адалат, гьахълувал, ихтияррин гьакъикъи ба­рабарвал патал активвал къалурун герек къвезва. Анжах гьа чIавуз Аллагь рикIе­лай алудна, инсанвилин, ягь-намусдин чкадал пул эцигнавайбурувай, авай са веледди­кай магьрум хьана, гъам чIугвазвай дидедин патав пул къакъудиз къвез жедач. Девлетлу­давай, ягь квадарна, вич мадни девлетлу хьун патал куьмексуз яшлубурал къачагъвалзавай коллекторар гьалдариз жедач.

Абдулафис Исмаилов