Ягь, намус, гъейрат, инсанвал… Инал лагьанвай гьар са гафуни, инсандин кьетIен­ви­лин лишанар гьихьтинбур ятIа, раижзава. Дугъриданни, чан алай алемда  инсан амай вири векилрикай  (гьайванрикай, къушарикай, гьашаратрикай…) адан ягьдини намусди, акьулдини камалди, гъейратлувили, утанмишвили, вичин крариз, амалриз дикъет ва къимет гуни, вичи вич кьиле тухуни ча­ра ийизва, вине твазва, яни инсан тирди субутзава.

Инсандин лап гужлу яракь адан мез, гаф, акьул тирди вири дережайра субутнава. Инсанди, гьайванрилай тафаватлу яз, акатай чкадал кьацIурдач, кьацIана къекъуь­низ рехъ гудач, масадбурун вилик вич кьецIилардач, арсузвилер къалурдач… КIевириз алахъда ви­ри айибар. Аял чIавалай чIехибуру гъве­чIибурук намусдинни гъейратдин къадакьар кутада… “Аял — кье­пIинамаз, дана — епинамаз” гьавайда лугьузвач…

Амма… Къе, самбар яшариз жув акъатайла, гьар са айиб-арсузвилелай зарпанд алатна, чеб “къизилдин” сихилрин векилар яз гьисабзавай бязи ксари тухузвай те­гьер­ри чи акьалтзавай несилриз, зи фикирдалди, гзаф политологрини, психологрини, писателрини къейдзавайвал, чпел къадагъа алай бейгьуш хьтин затIарилайни артух зиян гузва.

Аялдин бейни арадал татанмаз, ам ягьсузвилинни ахлакьсузвилин, айиб-гьая квадарунин, тапан ивирар (девлетар) къиметда тунин, куь­релди, инсан хьиз тербияламиш тахьунин рагъулра (къаришмада) твазва. Ахьтин чкадал инсанар (ая­ларни жаванар) эцигзава хьи, абуруз нежесдинни гьалвадин арада са тафаватни авачирди хьиз къалурзава. Гуьзелвал акьалтIай чалкечирвилив, михьивал акьалтIай чир­кинвилив, намуслувал вири ай­иб­­рилай гъил къачунив эвеззава.

Са вахтара, кинодин бязи сегьнейра дишегьлийри ва я итимри чпи чеб кьецIиларзава лугьуз, абурал къадагъа эцигдай. Аялризни жаванриз къалурдай ва къалур тийидай кинояр авай. Гьа тегьерда театрарни чара тир. Аялрин театрар, кинодин залар гилани ама лугьузва.

Бес телеканалар, интернетдин къалурунар, гьар са аялдин гъиле гьатнавай смартфонар, экран алай телефонар?..

КьецIиларнавай папаризни итимриз килигиз, искусстводин музейриз ва я чинебан пляжрал фин герек жезмани? Вири гъана ви кIва­ле эцигнава, суткадин кьиляй-кьилиз вири каналрай гьа арсузвални ягьсузвал, вири айибрилай гъил къа­чун, вири къадакьрилай къадагъа алудун, са затIни кваз та­кьун — “демократиядин” кьилин “агал­кьун” хьиз къалурун адетдиз эл­къуьр­нава.

Гьа ихьтин гьалара, шартIара несилар вагьши, жегьилар, аялар арсуз жезва, хизанар чкIизва лугьуз, арза-ферзе ийизвайбурни кими туш.

Муаллимди, хизанда диде-бубади, кимел, куьчедал, рекье-хуьле яшлу­буру лугьузвай са келимани япа, руьгьда хкьадайвал тазвач. “Тербия” гаф гзаф чарарай, мектебрин ктабрай, театрринни кинойрин, концертрин программайрайни акъуд­навай хьиз я. Гузвай тербия масад я: табни гьилле, вагьшивал, ягь­сузвал, инсафсузвал, жув патал герек са куьнилайни элкъуьн тавун, вири кьейитIани, жув саламат авун хьтин ерийри цуьк акъудзава. Гьавиляй, яшлу, ажуз инсанар хуьрера­ текдиз туна, жегьилар катзава. Гьавиляй тарсуна муаллимдин са туьнбуьгьдиз цIусад гьелягь хкьазва…

Пара хуьрера кимин сагьибар гьа кьерихар, мехъеррал хъвана, пиян жезвайбур гьа жаванар, хизанар чукIурзавайбурни чурун тавур (уьмуьрдиз гьазур тушир) жегьилар, куьчейра, майданрал “ханвалзавайбур” гьа вири девлетар гъиле гьатнавай “элитадин” рухваярни рушар, тамариз, бандитвилин кIватIалриз катзавайбурни гьа кар-кеспидивай къакъатнавай себи абдалар тирди вирибуруз аквазва.

Амма… Бес чахъ къайдаяр хуьнин махсус органар, тербиядин хъсан идараяр (образованидин, культурадин), михьи макьсадар, гьунарлу инсанар, тербиялу хизанар, чешне къачуниз лайихлу михьи ния­тар, гьич тахьайтIа, гьар са айиб “тергзавай” Аллагьдин кIва­лерни амачни? Амайди  я лугьузва эхир!..

Ваъ! Са челег вирт чIурун патал­ туькьуьл загъадин са тIур бес я луг­ьузва. КьацIай са данади вири нехир кьацIурда. Са шевриди вири хуьр виляй вегьеда… Чи аямда ихьтин кьацIаярни шеврияр тек яз амач! Абурукай партияр; телеканалар, кьилдин газетар, журналар, чапханаяр гъилевайбур, пуларив къугъвазвайбур (чебни къецепатан махсус центрайрай алаз хьиз къвезвай) хьанва. Гъиляй вири къвезва абурун. Иливни ийизва… Яни абурал садани я сергьят, я къадагъа, я айиб эцигзавайди ак­ваз­вач. Ихьтин бязибурукай са арайра гьатта депутатарни, дипломатарни, дилмажарни, сегьнейрин “гъетерни”, Соросанни Нобелан премийрин сагьибарни, гьатта уьлкведин президентвиле кандидатарни жезва!..

Ихьтин гьал авайди и йикъара “Россия 24” каналдай (10-ноябрдин пакамахъ) Никита Михалкован авторвилин “Бесогон” программадайни (“Ад пуст, все бесы здесь”. “Жегьеннем ичIи я, вири дилибур инава”) раижзавай. Иллаки цIийи девирдин “демократ-ханум” Ксения Собчакан “алакьунрин”, вичин “ла­йихар” экранрилай кьецIиларунин тум-кьил амачирди къалурна…

Са Собчак тиртIа низ къайгъу тир. Чина, са бубат къуллугъдиз хкаж хьайивалди, вирибурукай Ксениярни Лолитаяр, Чубайсарни Березовскияр, Абрамовичар жезвай хьиз я. А.С.Пушкинан махуна хьиз, кьуьзуь къарийризни, къизил балугъ вичин кIвачел элкъвез, гьуьлерин иесивални ийиз кIанзава… Нетижа сад жезва: гьа куьгьне легьвни куьгьне къазма вилик кваз амукьзава…

Вижевай насигьат я. Ягьни марифат авачирбурувай уьмуьрни квахьда. Гьайиф, ахьтинбуру амайбурун уьмуьрни чIулаварзава, рекьерални хъуртар, завалар, гъуьля­гъарни гъейратсузар гзаф тазва. Ми­хьивал гьикI хуьда? Гъейратлубур гьинай къведа?

Мердали Жалилов, 

литературадин отделдин редактор