(ЦIийи романдикай чи арадин са ихтилат)

Арбен  Къардаша  “ВачIе-хваяр”  тIвар алай чIехи роман кхьена куьтягьнава лагьай ван хьайила, зенг авуна, за адаз цIийи эсер мубаракна. Ахпа заз ам кIелиз ва адакай жуван фикир лугьуз кIанзава лагьана. “За электронный версия ра­къур­да ваз, Пакизат вах, кIе­ла, — лагьана ада ва, хъуьрена хьиз, алава хъу­вуна: — Критика ая…”. Ада хълагьай­ га­фу­ни зазни хъвер гъана: зун Арбен Къардаш хьтин автордиз игьтият жедай кьван ве­къи “критик” туш эхир! Идалайни гъейри, гьи­кьван тарифар авуртIани, критикадивай  за­йиф эсер хуьз жедайди туш, жанлу эсер, гьи­кьван “гатай­тIани”, рекьизни жедач. Амма кIелдайдини литературадин эсер кьабулиз гьазурди хьана кIанда эхир! Зи фикирдай, литературадин критикадин везифа кIелдайди эсердин гъавурда тун, адан мана-метлеб жемиятдин вилик акъвазнавай къенин месэлайриз гьи кьадарда талукьди я, автор вичин вилик эцигнавай мураддихъ агакьнани-агакьначни, гьам лугьун я. Са гафуналди, литературадин кри­­тикадикай, герек, кхьейдазни, кIелдайдазни анжах хийир жен. Зун жувакай, “критикдикай”, рахайтIа, Арбеназ чизвач кьван, гьикьван адан къелемдик зи умудар кватIа! Адан “Нехирбанни лекь” повестди, за санални жуван фикир лагьа­нач­тIани, зи рикIе авур гьарай-эвер гилани “ацукьнавач”. А повестдилай гуьгъуьниз вуч лугьузва чаз А.Къардаша — бажарагъ, хатI куькда авай, вичин поэзиядикай, прозадикай ватандивай яргъарани хабар авунвай лезгийрин сейли авторди?

* * *

Ингье за А.Къардашан “ВачIе-хваяр” тIвар алай роман кIелна куьтягьна. (“ВачIе-хваяр”, Махачкъала, Даггиз, 2021). Романда философиядин, руьгьдин, ягь-эдебдин де­рин, кIукI гъиз, иливариз асант ту­шир ме­сэла­яр къарагъарнава, чебни чи, лезгийрин тарих­дал, кьисметдал, къенин йикъал экв вегьезвай месэлаяр. Романда кьиле физвай агьвалатрай, гафар-чIаларай, гьерекатрай, кьисметрай, вичин мецелай ихтилатзавай къагьримандин веревирдерай чаз авторди инсандин, халкьдин, жемиятдин тарихда, уьмуьрда диндихъ-имандихъ вуч метлеб ава­тIа, ада яша­йиш­дин шартIариз, инсандин дуьнь­я кьа­тIунриз, жемиятдин къурулушдиз гьи кьадарда таъсир ийизватIа къалурдай алахъу­нар авунвайди аквазва. Белки, гьа им романдин кьилин мана-метлеб яз акун зи гъа­латI ятIа? Зун и эсердин гъавурда дуьз акьун­вачтIа? Романда чав жуван тарих, бубайрин крар рикIел хуьз, хайи еридал дамах ийиз тазвай чинар дин-имандин месэлайриз талукьбурулай гена гзаф ава эхир. Мадни са кар: А.Къардаша къад йис идалай вилик кхьенвай са акьван екеди тушир “Нехирбанни лекь” повесть кIелай­далай гуьгъуьниз вад виш чин авай и еке эсер заз сабурдалди, тади квачиз, галай-галайвал ихтилат ийизвай автордин яргъал чIугур “лирическое отступление” хьиз акуна. Эдебиятдин къанунар веревирд ийидай илимда “лирическое отступление” — им авторди, эсердин асул ма­на-метлебдилай къерехдиз экъечIна, маса ихтилат, са гьихьтин ятIани месэладай вичин хсуси веревирдер арадал вегьиниз лугьуда. И гъи­ле­ра зун и “лирическое отступление” ибарадин гъавурда икI акьу­на: “хъуьтуьл лирикадин ихтилатдалди… кьулухъ чIугун”, яни “виликан сенгерар” тун, гадарун”… Гьа и романдин кьилин къагьриман, Ал­пандин шагь ВачIе са агъзурни вад виш йис идалай вилик, вичин ватан туна, гадарна, Месигь Исадин (Иешуадин — чи чIа­лалди Шуаян) загьид хьана, диндин вязер кIе­лиз, девришвал ийиз гьикI къекъвенатIа, гьакI. “Нехирбанни лекь” повестда авай къаматрин таъсирдик кумай заз “ВачIе-хваяр” роман “Нехирбанни лекь” повестдик къад йисалай кухтунвай “къе­рехдин, хъуьтуьл лирикадин яргъи ихтилат”, яни “лирическое отступление” хьиз акуна…

Чи девирдин лезги чилин юкьни-юкьвал, такабурлу дагъларин хурухда авай Мамух хуьр романда вичин тIвару­ни­хъай ихтилат ийизвай  жегьил писатель Мазанов Антеран хайи хуьр я. И романда кьиле­ физвай агьвалатар автордиз вичизни (ван хьайи, кIелай), яшдиз адалай вилик квай зи несилдизни хъсандиз чидай (кIелай, акур) девирда, ХХ асирдин юкьварилай ХХI асирдин эвелрал, чна лугьузвай “перестройкадин” девирдал кьван кьиле физватIани, абурун себебар, ду­вулар чи халкьдин, чи къадим Ал­пан уьлкведин тарихдихъ галаз ала­къада авайбур я. Гьа къадим тарихдин са чина, чи къенин йикъан тIал-квалриз дава-дарман хьун лазим тир (автордин фикирдай) са агьвалатда, “ВачIе-хваяр” романдин асул манани чуьнуьх хьанва, гьа тIал-квалрин себеб-давани.

Эдебиятда, халкьдин культурада ван ийидай эсер автордин машгъулат яз арадиз къвезвайди туш, ам кIелдайдаз са вуч ятIани лугьун патал, адан са гьихьтин ятIани гьиссерал чан гъун патал, са гьинихъ ятIани адаз эверун патал кхьизвайди я. Месела, А.Къар­дашан “Нехирбанни лекь” повестда кIе­лай­дан бейнидай акъат тийидай, фагьум авайдаз “тарс жедай” важиблу кьве образ, кьве къамат ава: сад  авай-авачир са веледди, хци, лезгивилин, дагъвивилин намус квадарна лугьуз, эхиз тахьай Шагь-Буба, муькуьди инсандилай кьисас вахчунин геле хьана, вич инсандин есирда гьатун кьабул тавур лекь Цавдар я. Нехирбан Шагь-Бубадини дагъдин лекь Цавдара кьведани чпин чанариз къаст авуна, вучиз лагьайтIа, абуру чпин кьилин винизвал, такабур, лайихлувал кIвачерик аватун хиве кьунач. Им чан алай кьве жасадди авур гьа и кар чаз чешне я лагьай чIал туш. Им акI лагьай чIал я хьи, вичин кьилин винизвал, такабур гьисс тийизмай инсан “къене рикI авачирдаз”, чарада кIвач илисайла, кьил хкаж тийидайдаз элкъведа. Яни вичин такабур квадарай кас, хъуькъвез лапIаш ве­гьейла, муькуь къвехъни кхьидайдаз, кьисас вахчун тийидайдаз, “сабур квадар тийидайдаз” элкъведа лагьай чIал я…

“ВачIе-хваяр” романдани, за винидихъ лагьайвал, гьа ихьтин, чи гьиссерик хкIурдай ва суалар арадал гъидай­ са агьвалат, ада кьиле физвай вири агьвалатрал экв, гьа са чIавуз чи халкьдин якъин тарихдал, къенин йикъал ва пакадал “серин” вегьезвай агьвалат ава. Ингье ам.

Са юкъуз машгьур Алпан уьлкведин шагь ВачIедик пак руьгь акатна — ам Месигь Исадин (Ешуадин — П.Ф.), диндал атана, адакай Месигьдин загьид хьана.  Гьа инлай ада вичин фейи уьмуьрдилай, икьван гагьда вичив гваз хьайи магъуйрин бутперес диндилай цIар чIугуна, тахтунилай гъил къачуна, гьа дин­дал кIе­виз акъвазнавай вичин пабни, дидени чпин ватандиз, Ирандин шагьдин кьилив рахкурна. “Зун шагь яз амач, зун Аллагь­дин лукI я, Месигь Шуаян (Ешуадин) имани я, Пак Руьгьдихъ къаних къекъвераг я”,  —  ла­гьана, шагь ВачIе вичин рекьел атай ругуд касни галаз, девришдин дунда аваз, пак нев алайди я лугьуз тIвар-ван авай Ал­пан дагъдиз зияратдиз рекье гьатзава. Ада вичин раятар тир лезгийрин арада “гьахъ, дуьз­вал, регьим, сабур гвай” цIийи диндин цIирер кутазва.

Гьа са чIавуз ВачIе шагьдиз чизва, адан гъвечIи стха, къанажагъ авачир сарсах затI, ичIи хьайи Алпандин тахтуниз хкадариз фадлай гьазур хьанва, ада мублагь, авадан уьлкве чукIурна барбатIда. Амма Алпандин шагь­диз я тахт, я гьукум, я абурукай рахунни кIа­мач — адан хура гьахъ диндин Экв куькI­вена, ам а Экуьналди рекье гьатнава.

Кьве йисуз шагь ВачIе, вич Алпандин ви­ликан машгьур шагь тирди чуьнуьхна, пак Алпан дагъдин ценерив гвай Мамух хуьруьн яйлахда, чубанри къванерикай эцигай, кукIвал къубани хаш алай гъвечIи кIвале яша­миш жезва. Ада мамухвийриз цIийи диндикай, адан иервиликай вязер кIелзава. Месигьдин пак загьид гьакъикъатда вуж ятIа шак авур мамухвияр адан вязерин, къенивилин, руьгьдин михьивилин чIалахъ генани жезва. Абуру чпин рух­вайрикай гьар чIехи хва ВачIе­див гвай имандиз аманат ийизва, яни “вачIе-хвавилиз” вугузва, абуруни чпин уьмуьр лезги вилаятра Месигь Иешуадин дин чукIуруниз бахшда…

Гилан Мамух хуьруьн тухумрин бинеяр кутур бан-бубаяр гьа ВачIе шагьдивай незуьр къачур “вачIе-хваяр” я. Гьа гьисабдай — романда ви­чи ихтилат ийизвай жегьил итим, писатель Антеран бан-буба Антерни…

Къадим девиррилай инихъ мусурманрин зиярат тир, вичел пак нев алай Алпан дагъдин къаяйрин а пата, садан кIвач­ни галачир, рагарин юкьва чуьнуьх хьанвай кьакьан яйлахдал ВачIе пачагьдин къадим кIвал гилани алама. Мамух хуьре аниз фидай рехъ чидайбур, аниз физвайбур тек кьве кас я — хуь­руьн почтальон Чайгъун, ам телеф­ хьайидалай гуьгъуьниз  — адан хва Шуай. Дуьньядин лезетрикай пегьриз тир, жемятдин крарик акахь тийи­дай и авлия ксарив гвай дин масад я, абур дуьаяр ийиз фидай чка  хашуниз икрам авур бан-бубайрин сурар алай чка я. Гьелбетда, совет гьукуматдин сиясатдихъ галаз са жуьредин динарни кьурди туш, виликан мискIиндикай советри клуб авуна, амни цIийи дин гваз атай арабри, ВачIедин килиса чIур­на, адан чкадал эцигнавайди тир… Советрин гьакимар Алпан дагъда авай мусурман пIирерни, къадим ВачIе пачагьдин кIвални, барутар кутуна, чукIуриз кIанз гьавалат хьан­ва. Мамухвийрин чпин рикIе­лайни, бан-бубайрин бязи адетрал кIевелай амал ийизматIа­ни, чеб мусурманар тирдини фадлай алатнава. Анжах Чайгъунни Шуай эвелан диндиз, Месигь Иешуадин диндиз, вафалу я, ам патал абуру чпин чанарилайни гъил къачуна…

“ВачIе-хваяр” романда кьиле физвай вири агьвалатар, вири рекьер-хуьлер, вири гуьруьшар, вири ихтилатар и кьве къагьримандин къаматрал “элкъвезвайбур”, Пак Ме­сигьдин дин гумай, а диндив кьа­дайвал уьмуьр тухузвай Чай­гъу­нахъ, адан хва Шуаяхъ ва абурун кьисметрихъ галаз алакъада авайбур я. Яни гьа и кьве къамат, зу­рба романдин мана гвай кьве образ, чаз, къенин кIелдайдаз, са вуч ятIани лугьун, тарс хьун патал арадиз гъанвайбур я. МасакIа жеч. Ме­гер нехирбан Шагь-Бубади чаз гъве­чIи тарс ганани? “Азиз хва! Такабурлу хьухь лазим тир макъамда, зи такабур кIвачик кутаз алахъмир!” — тIалабна ада вичин хцивай.

Муькуь патахъай, мамухви Чай­гъунанни адан хва Шуаян къаматар, гьелбетда, А.Къар­даша чи тарихдин кьил-кьилел хкун патал, адан хъипрепIар кухкIурун патал, чи руьгь зурзурун патал, чи рикIел чи бинеяр, атIай рекьер хкун патал арадиз гъанвайбур я. Яни Чайгъунани Шуая хвенвай дин-имандин михьивал, дуьзвал, сабурлувал, регьим чи халкьдин гъиле четин рекье руьгьдин пайгар хьун патал арадиз гъанвайбур я. Амма…

Вичин къени къилихдал хуьруьнбур гьейран ийизвай, вич ядайлани, чуькь тийидай, “сабур хуьх, кьарай хуьх, умуд атIумир” лугьудай диндиз ибадат ийизвай Шуай — алпан гьарфар чизвай, ВачIе пачагьдин кIвале а гьарфарал кхьенвай къадим къаргъуяр хуьз­вай Шуай — къе чна чаз, чун авай гьалдиз, чи кьисметдиз,  дуьньядин гьалариз вил вегьей­ла, ажайиб, къариб кас хьиз аквазва эхир!

Чи эвелан диндин-имандин, “жуван душмандизни душманвал хъийимир” лугьудай хашпара диндин къанунралди 1500 йис идалай вилик ягь, намус, гьахъвал, регьим вине кьаз уьмуьр тухвай чи бан-бубайривай эвела дин, ахпа чилерни хуьз хьаначир эхир. Гьинихъди эверзава чаз и романди? ЧIехи, михьи терезар гваз веревирд авур­тIа, романдин кьилин мана-метлеб зурбади, экуьди, къадим чIавари­лай инихъ инсаниятдин къени мурадрихъ, марифатлу ва инсанперес философиядихъ галаз сад хьиз ван ийизвайди я: ша чун сад-садав михьи рикIелди эгечIин, кIеве авайдан гъил кьан, нефсиниз кьезил жен, сабур хуьн, жуваз писвал авурдаз писвал хъийин тийин… Бес гьар девирда­ инсандин, инсаниятдин уьмуьрда агъавал ийизвай азгъун, инсаф авачир къуватрин хура вуч акъвазарда? “Заз зи иманди инсан яна кьин къадагъа авунва” лугьузвай, дяведиз тухузвай поезддихъай галатна, хуьруьз хтай Чайгъун, дизертир яз гьисабна, са гьахъ-дуванни тавуна, кьилин кукIвалай яна гадарай къуватрин хура вуч акъвазарда? А къуватар авазва эхир, абур чазни чидайбур я. Романда­ абуру мусибатдин вагьшивилер ийизва: вичикай масадаз зарар авачир михьи кас Шуай рекьизва, адан юхсул кIвалериз цIай язава, ВачIедин кIвал хъиткьинарзава, “чин авачиз чан алай къуватри”, къадим къаргъуяр къа­къу­диз атана, рагъ алай юкъуз алим Эдгьемазни адан хизандиз зулум ийизва… И къуват­рин­ хура Чайгъунани Шуая хвейи дин-имандивай дурум гуз жедатIа? “Жув хьиз, жуван душ­манни кIан хьухь” лугьузва Ва­чIе пачагьдин, Чайгъунан, Шуаян динди. Им алим Эдгьем, адан паб ва диде яна кьейи­бурузни инсаф къвезва лагьай чIал жезвачни?

Шуай телеф хьана, адав гвай алпан кхьинар алай къадим къаргъуяр квахьна, амма, лугьузва чаз мадни романди, загьидрин “силсилади” хвейи къени, михьи Экв, Нур туьхвенач. Шуая, кьилел къведай зулумдикай аян хьана (ахвар акуна), къадим къаргъуйрилай чин къахчуна, ам писатель Антерав агакьдайвал авунва. Са гьихьтин ятIани тек са вичиз чидай кьатIунрай Мазанов Антер Шуаяз вичин “рехъ” давамардайди, ватандин къадим тарих хуьдайди, адан дувулар мягькем ийидайди яз акуна.

Шуаян къаргъуяр кIелиз чирай, гьа Шуаян хьтин регьимлу рикI авай, дерин чирвилеринни гьахъунин геле авай Антера мамухвияр, халкь гьи жуьреда хуьда, гуьгъуьнин несилриз вуч тада, гьи рехъ къалурда? Вичин такабур, кьилин винизвал кIвачик кутурла, эхиз тежезвай нехирбан Шагь-Бубадин “рехъ” къалурдани? Ва я туш, “кямир адак” лагьана, вич яна кьейи Сардаралай гъил къачур пак Шуаян “рехъ” къалурдани? Сад ава — де­рин чирвилерин иеси хьана, халкьдин руьгьдин хазина девлетлу авун, сад ава — кар чкадал атайла, халкь хуьн патал кам къачудай викIегьвал авун, гьахъ винел акъуддай рекьиз экъечIун. Мад са “философия”, са “тарс” ала эхир и чилел: гьахъ хуьн патал женг чIугуна кIанда.

Гьа жеда чун регьимлу, сабурлу. Ахпа вуч?

“ВачIе-хваяр” романдин къурулуш са шумуд къатунинди, манадихъ тухузвай рекьер къекъвейбур, вакъиаяр яргъи девирда кьиле физвайбур я. Са макъалада вири лугьуз хьун четин я. Мадни, лугьун тавуна жедач, заз романда чарасузбур тушир агьвалатар, вакъиаяр, къаматар, ихтилатар авайди хьиз, абуру романдин еке мана-метлеб далдадик кутазвайди хьиз акуна. Зи фикирдалди, “ВачIе-хваяр” роман, и “гъуьргъуьвал” арадай акъудна, сигъ, тамам кIалубда хтуна, жезмай кьван фад урус ва маса чIа­лариз элкъуьрна, чап авунайтIа, ажеб жедай. Теснифнавай эсер ятIани, адай чи тарихдикай, чи ацукьун-къарагъуникай, чи милли къилихрикай, чи тIалрикай, чи мурадрикай маса халкьаризни гьакъикъи малуматар жагъидай. Бязи, за лагьай “артухан” чкаяр са мураддалди — милли литературадин эсердиз патан кIелдайда “экзотикадин интерес” авун патал — кутунвайбур ятIа, им автор Дагъустандин прозадин накьан йикъахъ элкъуьн хъувуна лагьай чIал жедай. Месела, Дагъус­тандин тIвар-ван авай писатель Агьмедхан Абу-Бакар гьа “экзотикадин интерес” гваз уьлкведин зурба майданра машгьур хьанай. Амма адалай инихъ зур асир алатнава, девирар, инсанар дегиш хьанва, чара-чара миллетрин векилриз садакай-садаз хабар ийидай, садаз-сад чирдай литературадин эсеррилай гъейри маса чешмеяр, мумкинвилер гзаф хьанва.

Пакизат Фатуллаева