И йикъара “Лезги газетдин” редакцияда физикадинни математикадин илимрин кандидат, блогер, карчи ва меценат Мариф Къадимован “Тарни тIвар” тIвар ганвай лезги ва урус чIаларал акъуднавай ктабрихъ галаз танишардай мярекат кьиле фена.

Ктабрин мана-метлеб пара важиблуди  я. Алай аямдин вири терефар, дегишвилер, муракабвилер фикирда кьуна, лезги хизанда чIехи жезвай аялриз лезгивилин ягь, тах, къилихар, лайихлувал, михьивал, ватанпересвал, такабурлувал, уьтквемвал кваз тербия гун. И жигьетдай авторди, диде-бубадилай эгечIна, школадилай хкечIна, ни вуч авун лазим ятIа, мисалралди, теклифралди, махсус тарсаралди, проектралди къалурзава.

Мярекат ктабдихъ галаз танишарзавайди тиртIани, акьалтзавай несилдин  къайгъударвал ийизвайдаз, лезги чIал хуьниз, къенин несилдиз чируниз эвер гузвайдаз,гьа и карда  гьалтзавай кьван четинвилериз, и барадай  диде-бубайрин ва школадин  хиве гьатзавай везифайриз талукьарнавайдаз, гьар садаз вичин бинейрив, халкьдин тарихдив, эменнидив къадирлувилелди, хвавилелди  эгечIун теклифзавайдаз элкъвена. Рахай вири ксарини, рикI куз, пара метлеблу, нуфузлу, ерилу ихтилатар авуна, чпин уьмуьрдин тежрибадай мисалар гъана, марагълу меслятар, теклифар гана.

КIватI хьанвай юлдашрин арада жегьил несилдивай дидед чIалал рахаз, кIелиз тахьуниз талукь гьакъикъатдини итижлу рахунар арадал гъана. Чи аялриз дидед чIал чир хьуниз кьецI гузвай са шумуд нукьсан ава. Сифте нубатда технологийрин жигьетдай йигинвилелди вилик физвай алай аям. Чи аялар, гьакI жегьил диде-бубаярни интернетдин, смартфонрин, анра жезвай контентрин таъсирдик акатнава, абуру ктабар яргъаз акъуд­зава.

Жегьил несилдин чIехи пай шегьерра яшамиш жезва. КIвалени, куьчедани, кIвалахални урус чIалал рахазва. Гьавиляй аялриз дидед чIа­лал рахазни чир жезвач. КIелу­ни­кай рахунни герек къвезвач. Шегьер­рин школайра дидед чIалан тарсар гузва. Амма абурун ери виниз тир дережадинди я лугьуз жедач. Идалайни гъейри, дидед чIалан ва хайи литературадин учебникарни авач.

Школадин программада дидед чIалаз чара авунвай сятерни лап тIимил я. Гьафтеда сад-кьве тарс гу­налди аялдиз чIал гьикI чирдайди­ хьуй? Гьа и кар себеб яз хуьрерин ая­ларни дидед чIалавай къерех жез­ва. Абурни гзаф вахтунда чеб чпихъ галаз урус чIалал рахазва. Аламатдин кар ам я хьи, чи хуьрерин бязи школайра аялриз дидед чIалан тарсариз текъведай ихтияр гузва.

Аялриз дидед чIал чирунин къайгъуда авай инсанри (абуруз ан­­жах аферин къвезва) дидед чIа­лаз мультфильмаяр элкъуьрзава, рахаз чирдай, къугъунардай по­собияр акъудзава ва гьакI маса рекьер жагъурзава. Абурукайни мярекатдал лагьана. Инал кьетIен­диз къейд авун лазим я хьи, милли газетдин кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимова  ва адан заместитель Куругъли Ферзалиева чи аялриз лезги чIалал кIелиз ва кхьиз куьмекдай “Виш тапшуругъ” учебник-пособие акъуднава. Мукьвал вахтара чIалал маш­гъул жезвай чи алимривайни ахьтин пособие акъудиз хьанвайди туш. Гьа и ктаб акур “Дагъустандин правда” газетдин са къуллугъчиди заз лагьана: “Квез аферин ва баркалла! Масадбуру рахаз вахтар акъуд­за­­ватIа, куьне куь вахт лайихлу, ва­жиблу кардиз харжна. Ахьтин куьмекчи, жуьреба-жуьре рангаралди чIагур­навай, метлеблу ктаб гьелелиг чи са халкьдихъни авач”.

Педагог, шаир, Махачкъаладин 61-нумрадин юкьван школадин директордин заместитель Халидин Эльдарова авур суьгьбет шегьерра яшамиш жезвай ва аялриз дидед чIал чирунин  къайгъуда авай гьар са лезгидиз хъсан чешне я.

— Аялрин бахчадиз физвай балайрал, лезги ва урус чIалар санал­ чирдайла, азаб акьалт тавун патал чна абуруз урус чIал сифте нубатда­ чирун хъсан яз гьисабна. Бахчайрилай кьулухъ аялар школадиз фе­на. Акуна хьи, чун кIвале датIана жу­ван чIалал рахазватIани, аялри чаз урусдалди жавабар гузва. ИкI амукьайтIа, абур дидед чIалакай михьиз магьрум жеда, абу­рув лезгивални гумукьдач, — фи­кирна за. — Бес вуч ийин? Гьарай-эвердалди, кьуру истемишунралди кар туь­кIуь­дач. Эхир заз чара жагъана. За аялриз къугъун теклифна. Гьар тIуьн нез ацукьайла, за гаф урусдал лугьуз, аялрив адан мана лезгидалди лу­гьуз туна. Сифте йикъара чна са жуьредин четинвал гьис­снатIани, ахпа аялри чпи итиж къалурна. Са азаб, зегьметни акьалт тийизвай къугъун вичин макьсаддив агакьна. Къе чун рахайла, аялри урусдалди жавабар гузвач, абу­ру­ михьи дидед чIалал­ди луькIуьн­зава.

Им пара хъсан, метлеблу ва нетижалу мисал, чешне я. Къугъунин жуьреда тешкилзавай гьар са тарс аялди фад ва хушвилелди кьазва. Зи рикIел лап хъсандиз алама, кьуд йиса авай жуван аялдиз за къугъунин жуьреда алфавит ва ахпани са слогдин гафар кIелиз чирнай. Аялрин бахчада хьаначтIа­ни, сад лагьай классдиз фейила, адавай кIелизни, кхьизни жезвай. Лезги чIалалдини, урус чIалалдини.

ГъвечIи чIавалай аялдин къанажагъ, чIуру, татугай, зиянлу гьерекатривай, амалривай къерех авуна, къени, хъсан, чешнелу крар авунал желб ийиз, адан бейнида гьахьтин къанажагъ арадал гъиз хьанайтIа, гьикьван хъсан тир. Чна инал садазни Америка ачухзавач, бадида авайди тIуруни къачуда лугьудайвал, чи аялри чпин вилериз аквазвай, чеб шагьидар, иштиракчияр жезвай гьар са гьерекат, кар, гаф кьазва. Абуру кIва­­­ле, къеце, школада аквазвай, ван жезвай крар, ихтилатар, гафар тикрарзава. Бязи вахтара чIехибуру, “эгь-гь, абур аялар я, куьн гъавурда­ авайди я?” лагьана, кваз кьазвач, абур алай чкайрал герексуз гьерекатриз рехъ гузва. Им лап еке ягъал­мишвал я. Аялрин мефтIери ди­къетдивди, йигинвилелди кIва­лах­зава. ЧIуру кар, амал фад кьазва. ГьакI хьайила, аялрихъ  галаз кIва­ла­хун, абуруз тербия гун регьят ме­с­эла туш. Гьар са диде-буба вини дережадин чирвилер, тежриба авай тербиячи хьана кIанзава. Гьайиф  хьи, чи уьмуьрдин, яша­йиш­дин гьакъикъат масад я. Гзаф диде-бубайри чпин хивяй  тербиячивилин везифаяр акъудзава, абур школадал, муаллимрал хъи­вегьзава.

Халкьдихъ рикI кузвай инсанар кIватI хьанвай чкадал диндин рекьяй алим, таржумачи Сулейман Тагъибегова авур ихтилатни фикир желбдайди тир.

— Чун гзаф чкайрал “авуна, хьана кIанда” лугьуз рахазва. Амма жуван веледди чешне къачудайвал уьмуьр тешкилзавач, адак лезгивал кутадай крар ийизвач, — лагьана ада. — Лагь кван, къе гьи лезгидин кIва­лиз фейила, ам лезгидин кIвал тирди успат жеда? И кар тестикьардай са аманат, са нехиш, са безек, са алат ваз аквач. Гьатта лезги кIвалин деб, дамах тир лезги гам — халичани ахквазвач. Лагь, гьи диде-бубади, вичин аялрин къвалав ацукьна, лезги шаиррин, писателрин ктабар, газетар кIелзава, аялриз лезги хкетар ахъайзава? Ни абуруз “лезгинка”, “кавха” макьамрал кьуьлер ийиз чирзава? Де лагь, гъвечIи чIавалай икI тахьайла, аялрик лезгивал гьикI акатда? Абур дидед чIалал, чи адетрал гьикI ашукь хьурай? Лагь, нин кIвале Гьажи Давудан Ярагъ Мегьамедан, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Саимат Ферзалиевадин, Валентин Эмирован, Эсед Салигьован, Абдусалам Гьуьсейнован портретар цларикай куьрсарнава? Нин кIвале чи писателрин, алимрин ктабар ава? Ахьтин ксар тупIаралди гьисабиз жеда. Ибур акьалтзавай несилдиз милливилин, ватанпересвилин, такабурлувилин тарсар гунин, обществода дуьз рехъ хкягъунин карда лап хъсан чешнеяр, чешмеяр я эхир.

Сулейман гьажидин ихтилатдик кьел квайди чна вири рикIелди кьа-тIузва. Гьа зун къачун. Зи кIвале зун лезги тирди тестикьарзавай вуч ава? ЧIехи буба Бирегьиман  (лезги­ бармак, валчагъ алай) портрет, чуьнгуьр, чилик квай лезги гам, чи шаиррин, писателрин, халкьдин тарихдихъ галаз алакъалу машгьур лезгийрикай кхьенвай ктабар, словарар, учебникар, хайи хуьруьн шикил. Мад — са затIни. Гьелбетда, суфрадал мугьмандиз теклифдай милли хуьрекар… Зи талукьрини, чи хуьрерин саки вири агьалийрини улу-бубайрилай, бадейрилай амукьнавай къизилдин, гимишдин  безекар, куьгьне гамар, киредин цу­рун къапар, ктабар, къуръанар, парталар, майишатдин алатар дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара чувудризни, даргийризни, азербайжанризни, туьркверизни… маса га­на, кепекрай. Къе чун са затIни авачирбур яз амукьнава. Гьавиляй чи кIва­лерани чи бубайрин устIар­вилин, сеняткарвилин, бажарагъдин тах квай са затIни авач. Им лап гьайиф къведай кар я.

Чалай чIехибуру, милли месэлайриз, къвезмай несилрин гележегдиз фикир тагуз, еке гъалатIар ахъайна, халкьдин тIвар алай маса гуз жедай кьван шейэр маса гана, садбур пишкешна. Чахъ къе вуч ама лагьайтIа, чIални чил (чилин хейлин паярни чавай къакъуднава, я маса къачунва). Бубайрилай атанвай лап багьа и кьве ядигарни чавай хуьз тахьайтIа, пака чун гьи чин алаз чи хтулриз, птулриз килигда? Абуру чаз вуч лугьуда? Гьихьтин къимет  гуда? Ахьтин югъ чаз такурай. Чилни, халкьни, чIални, чи милливални хуьн гьар са ватанэгьлидин важиблу везифа я.

Нариман Ибрагьимов