«Лезги чlал» сайтда 2017-йисан 24-майдиз чапнавай «Хайидан кьилел кьев тегъин» макъалади зи фикир  вичел желбна. Ам за Азербайжан республикадин лайихлу журналист, «Кцlар» газетдин кьилин редактор, гьуьрметлу Видади Севзиханова бейхабардиз заз авур савкьат яз гьисабзава.

Сифте нубатда, макъала веревирд авунай ва жаваб яз фикирар кхьена, сайтдиз акъудунай за къелемдин устаддиз пара сагърай лугьузва. Чlалан месэлайрин патахъай рахунар, дискуссияр кьиле тухун за гьамиша тебрикзава ва абурухъ хъсан метлеб авайдини гьиссзава.

Вичин макъалада журналистди заз ихьтин суал гузва: «Чи чIал, иллаки адан лексика, орфография, грамматика къайдада аваз хьайила, тухузвай кьван дискуссияр, ийизвай гьуьжетунар, эверзавай конференцияр куьз я?»

Лезги орфографияда, лексикологияда гьялна кlани месэлаяр авайдакай за жуван са шумуд макъалада ихтилат куднава. Кар ана ава хьи, гьялна кlанзавай месэлаяр, туькlуьр хъувуна кlани крар сад-кьве касдин ваъ, гзафбурун фикирар, веревирдер ашкара хьайила, са рейсад къарардал атана, кьилиз акъудна кlанзава. Шак алачиз, конференцияр, гьуьжетар… мадни гзаф герек я.

Видади муаллимди икl кхьизва: «Къелем гъилиз къачуна Квез и чар кхьиниз зун мажбурайди ана чIалакай, ам гегьеншарунин, вилик тухунин рекьерикай фикирар ваъ, куьне куь оппонентриз болшевиквилин тегьерда тIуб агъурун хьана». Авайвал лагьайтlа, инал орфография чlурна  ишлемишнавай «агъурун» гафунай кьил акъат тавурвиляй за и жумла кьвед лагьай сефердани кlел хъувуна. Ахпа, мана-метлебдиз фикир гайила,  гьуьрметлу редактордин макъаладай аквазвайвал, К.Кlелетви еке тахсиркар я. Зи тахсир ана ава хьи, «Лезги газетдиз» акъатай «Чlалан важиблу месэлаяр» макъалада за лезги чlалан орфография чlуриз алахъзавайбурун рекьер агалун, «цlийи къайдаяр» илитlзавай ксариз къадагъа авун герек тирди лагьанва. Гьавиляй Видади Севзиханова вичин «Хайидан кьилел кьев тегъин» макъалада заз «квез и ихтияр ни ганвайди я?» лугьуз, гьахълудаказ тайин суал гузва.

Макъаладай мад са чlук гъин: «И цитатрин дуьзвилин жавабдарвални куь хивез аватзава. Месела, зун чи машгьур шаир, алим Фейзудин Нагъиева икI кхьинал чIалахъ туш: «Заз еке къурхулувал ава: чи чIалаз чеб чIалан гъавурда авачир алай аямдин «цIийи муаллимри» гузвай хьтин зиян са чапхунчидивайни гуз хьайиди туш…» 

Гьелбетда, цитатаяр гъидайла, и ва маса ксар чlалахъ хьун ва я тахьун за гьич фикирдиз гъанач. Абурал шак гъидайбур жеда лагьана ни фикирдай кьван!? Амма макъалада гьатнавай цитатаяр за гьакl къаварилайни-цаварилай къачунвайбур туш. Инал хабар кьаз кlанзава: «цитат», «цитатрин», «ашкар»…   — ибур гьина авай къайдаяр я, гафарин кьатlар кумачир?     

«Важиблу» гафунин чкадал «кар алай» хьанайтlа, мадни хъсан тир», — лугьузвай автордин макъаладин саки гьар са жумлада авай гъалатlар, «акl ваъ, икl я» лагьайтlа, «ваз гъалатlар хкуддай ихтияр ни ганва?» лугьунихъай саки «кичlезва» заз. Асул гьисабдай зи макьсад Видади халудин макъаладик хкуьрун, итlи-битlийра къекъуьн ваъ, адан метлебдиз фикир гайидалай кьулухъ, талукь тирвал жуван жаваб хгун я.  Авайвал лагьайтlа, заз са хара суалар пайда хьанва.

«Лу», «миш»… суффиксар ва лезги чlала урус гафар ишлемишдайла абурук квай «ь» (хъуьтуьлвилин лишан) гадарун теклифзавай Видади муаллимди вичи редакторвалзавай «Кцlар» газетдин 2011-йисан саналди акъатнавай 41-42-нумрайра чапнавай сад-кьве макъалада заз ихьтин гафар акуна: гьевеслу, алакъалу, девлетлу, культура, власть формалдаказ, арендатор, лайихлу, нуфузлу, башламиш, гуьруьшмиш, жазаламишзавай, ишлемишнай, къанлуяр, инанмиш….

2011-йисан 29-ноябрдиз акъатнавай нумрада «Чlехи кlанивилив къейдна» тlвар алай макъала ава. Къурбаналийрин Камран кирам тир и макъаладиз са вил вегьейла, (макъала вири кlелун герекни хьанач) ана зал «лайихлу», «лишанлу», «яратмишун» гафар дуьшуьш хьана. Макъаладин кьилин пуд гафуникай сад тир «кlанивилив» къе «канивилив» кхьинин себеб вуч ятlа, икl хьуникай авай хийир вуч ятlа, гьабур тайинариз алакьнавай ва я алакьзавай са касни авач. Вучиз? Инал ихьтин кардиз тешпигь са дуьшуьш рикlел хкун кутугнава. Са бязи чешмейрай малум тирвал, са мус ятlани, чlалан алимрикай сада «хзан» гафуникай, гьакl вичиз кlан хьуналди, «хизан» хъувуна. Идалай кьулухъ та къениндалди садбуру «хизан», масадбуру «хзан» кхьизва.

Зун накьни къе къелем гъиле кьунвай кас я, амма гьуьрметлу Видади Севзиханов накьни къе къелем гъиле кьунвай кас туш эхир. Тахьайтlа, «садрани тийидалди, геж авунни хъсан я» лугьудай келимадал амална, месэлайрив эгечlнава жеди. Гьелбетда, месэлаяр тlимилни авач. Гьавиляй абурукай кхьинни тlимилзавач. Амма, зи фикирдалди, гьар сада вичин фикирдиз атай затlар къанун яз гьисабайтlа, крар къуьл жедач.

Куь макъаладай гъанвай бязи гафарин кlалубар чи кхьинрин къайдайра а куьне кхьизвай кlалубра тестикь тахьанвайбур я. Бес вучиз куьне ихьтин къайдаяр чlуруниз рехъ гузва?  Куьне бязи гафар гьа куьне кхьизвай къайдада дуьз яз гьисабзаватlа, а къайдаяр сифте нубатда къанун яз тестикьарна кlандачни бес? Куьне сакlа, масада масакlа, къайда-къунунни масакlа хьайила, чlалан гьал, эхир гьикl хьурай?

Макъаладай мад са чlук: «Чи арадавай вацIун тlвар «Тахай» ваъ, «Кьулан вацI» я, лезги чIални чи виридан, барабар са нямет я. Адан таъсиб чнани чlугвазвайди я».

Гьелбетда, чlалан къайгъударвал муаллимри, шаирри, мухбирри… –  вирида авуна кlанзава. И жигьетдай, Дагъустандин къелемчийрив гекъигайла,  Къуба патан къелемчийрин тафаватлувал абурухъ авай зурба жуьрэтлувиляй кьатlуз жезва: абуру теклифар, веревирдер, субутунар галачиз ва я авачиз кар кьетlзава; абур патал орфография са затlни туш; уьмуьр чlалан женгина акъатай алимарни са затlарни туш; чахъ авай гафарганарни кепекдик квачирбур я…

В.Севзиханован макъаладай мад са чlук: «Чи чIалан меселайрикай веревирдер кьиле тухузвай, саки 30 йисуз лезги чIалан тарих чириз алахънавай, зурба жагъурунар авунвай профессор Ярали Яралиевазни кваз меслятар гузвай «Лезги газетдин» макъалайрай бязи гафариз ва ибарайриз фикир гун…».

Химиядин ва тарихдин алимдиз хьиз рикlин сидкьидай вичиз за гьуьрметзаватlани, а куьне къейднавай, зурба ахтармишунар авунвай Ярали Алиевич Яралиев лезги чlалан пешекар яз за садрани гьисабнач ва гьисабдай са себебни авач. Гьавиляй «Лезги газетда» адаз меслятар гузвай макъалаяр хьунухьи зун са зеррени тажубарзавач. Гьакъикъат виридаз ашкара я.  Гьелбетда, икl лугьуналди, за жув са зурба касдай кьазвай хьиз кьатlумир куьне. Рикlе сад, мецел масад хьун хъсан туширвиляй, за жуван фикир тирвал лугьузва.

Зун гзаф мягьтел жезвай кар ам я хьи, квез къайдаяр чlурна, гафар акатайвал кхьидай ихтиярар авай дуьньяда, К.Кlелетвидиз орфографиядин къайдайрал амал ая лугьудай ихтияр вучиз авайди туш? Гьахълудаказ, хъсандаказ фикир гайитlа, ина тахсиркар вуж жезва?

Куьне сейли шаир Муьзеффер Меликмамедован са шиирни, делил яз, макъалада къейднава. М.Меликмамедован са макъаладани, шиирдани зал «каниди» кlалубда кхьенвай гаф гьалтнач. Жузазва лугьуз айиб ийимир, гьуьрметлу шаирдин шиирда авай «кlаниди» гафуникай «каниди» хъийидай ихтияр квез ни гана? Авторди вичи ганватlа – им маса месэла. Амма заз инал шаклу жедай ихтияр ава.

«Кцlар» газетда икьван чlавалди и ва маса бязи гафар вучиз адет тирвал кхьизвай?  Заз акl жезва хьи, гьинвачтlани, «Аламдин» «гьужумдик» акатайла, «Кцlар» газетдиз уламар жагъин хъийизвач: ада, тайин рехъ квадарна, акатайвал рехъ давамзава…

Халкьдин мисалда хъсан лагьанва: «Вири таб я, илим – гьахъ». Ша чна къайдаяр чlур тийин. Гьа авай къайдайрал, абур къайдаяр яз амай кьван, амал ийин. Чlуру месэлаяр вирида санал пайгардик кухтан. Тахьайтlа, са тlимил йисарилай «Лезги чlал» термин «Къуба патан чlал» ва «Куьре патан чlал» терминриз пай жеда.

Куругъли Кlелетви