Ихтилат инсан гьакI савадсуз, къуватсуз, чирвилер тIимил хьуникай ваъ, чирвилер, къуватар (бедендинни, яракьринни), мумкинвилерни, девлетарни аваз, акьулдиз кьери, фагьумдиз ферсуз, камалдиз усал, жувандини патанди, дустни душман, хъсандини писди чир тахьуникай, я чиризни кIан тахьуникай физва. Им гьи гьал ятIа? Ихьтин несилдихъ гьихьтин гележег жедатIа?
Бубайрихъ и жигьетдай фикир желбдай камаллу келимаяр гзаф ава: ахмакьдал крчар жедач; ахмакь кьил кIвачериз бала жеда; ахмакьвал бахтсузвилихъ фидай рехъ я…
Чи тарихда ахмакьвилелди чи азадвилиз, абадвилиз арадал хкиз тежедай хьтин зиянар гайи крар, вакъиаяр гзаф хьана. Гьич тахьайтIа, урус халкьдин классик С.-Щедринан “Са шегьердин тарих” роман — хроника рикIел хкун кутугнава. И шегьердин тIвар Глупово тир. Ахмакьрин и шегьердин кьилиз датIана атайбурни келлегуьзар, ахмакьар хьана. Садан кьиле гьатта мефтIерин чкадал “Не терплю!” “Разорю!” гафар кхьенвай органчик (аппарат) авай.
“Перестройщикрин” кьиле пуд гаф кхьенвай: “перестройка”, “демократия”, “плюрализм”. ЧукIурна, тергна СССР хьтин держава, адан девлетарни, халкьарин садвални, дуьньядин саламатвални…
1990-йисалай инихъ арадал атанвай несилдин гъиле гьатнава чи обществода кар алай майдан. 25-30 йисан яшара авайбур 1941-йисан гатуз, Ватан хуьз, душмандин хуруз фенай. Хвенай Москва, Кавказ, Ленинград, Сталинград… Азад хъувунай Минск, Киев, Севастополь, Одесса, Варшава, Вена.
2021-йисуз и яшарив агакьнавайбуру а дяве вуч паталди авурди тир лугьузва. Бязибур гьатта, нацистрин куьгьне пайдахар хкажна, майданрал экъечIзава, тикрарзава абурун маршар, манияр…
Акьалтзавай несилриз душманни дуст вуж ятIа чирзамач. Кардик кутун тавунвай, тийизвай жуьредин электронный ва маса жуьрейрин такьатар амач. Иллаки гьар садан гъиле гьеле кьепIина амаз гьатнавай телефонри, гьар са кIвале, гьар са пипIе кардик квай интернетдини, телеканалрини жегьил-жаванрин кьилера мефтIерин (акьулдин) чкадал “органчикар” (ракьун аппаратар) твазва. “Къакъуд!”, “Тараш!”, “Йикь!”, “Маса це!”, “Девлетлу хьухь!” — гафар я а аппаратра кхьенвайбурни.
Бес акьул гьиниз фена? Акьул, чирвал гузвай мектеб къвердавай кесиб, ажуз вучиз жезва? ИчIи жезва чи пара мектебар… Муаллимдин пеше пеше яз аквазмач.
Дугъриданни, вири пулуналди алцумзавай чкада акьалтзавай несилриз гьатта государстводин дережадани низ къимет, гьуьрмет ийизватIа аквазва эхир. Кьилер — кьулухъ, кIвачер вилик акатнава! Акьулдиз ваъ, кIаник квай машиндиз, гъилихъ галай тупIалризни закIалриз, физвай сиягьатриз килигна къимет гузва. Газетни журнал, ктабар кIелун муд яз амач.
Муаллимдивни писателдив вуч гва аялар гьейранардай?
Акьул чурун тавур несилдин векилрикай чаз хъсан алимар, конструкторар, полководецар, чилел фуни къафун, яр-емиш бул ийидайбур, хъсан законар, проектар туькIуьрдайбур, акьуллу регьберар хьана кIанзавани?..
Жанавурдал хеб тапшурмишзава… Чекмечи тIунутIар чраз ракъурзава… КицI векьерал ксурна, кализ кIарабар вегьезва… Бейнидиз текъвезвай суал авач. Жавабар… Заз жагъизвач. Бязи “акьуллу” савдагарриз, гьа рекьевай чиновникризни, депутатризни закай хъелни атун мумкин я. Гуя заз жуван къацу айнайрай чи гьакъикъат дуьз аквазвач…
Жанабияр, зи веревирдер неинки чи квахьнавай, гила чеб аматIани, инсанрикай магьрум жезвай хуьрери, къвердавай багьа жезвай чи базарри, жув яшлу жердавай гъалиб жезвай азарри, мукьвал-мукьвал чи телеканалрай тикрарзавай “Бесогон ТВ”, “Отражение”, “Скрытые угрозы”, “Код доступа”, “Время покажет” ва маса программайри, СССР чукIурна 30 йис тамам хьунихъ галаз чи “савадлу” демократрини либералри, чеб гзаф “азадбур” яз гьисабзавай соцсетарни сайтар гъиле гьатнавай абдалри къурмишнавай суваррини шадвилери арадал гъанва. Вуч чукIурна, вуч чаз багъишнава?.. Советрин девирдик, социализмдин къурулушдик, адан ивиррик кутан тийизвай синих, чIулав ранг амач. Гуя большевикар гилан аямдин террористрилайни вагьши, ивидихъ гьакьван къанихбур тир кьван…
Россиядин империя, пачагьдин гьукумат (самодержавие) тергна абуру, гьакьван еке зиянар гана лугьузва. Гуя граждан дяведик, гьатта Ватандин ЧIехи дяведикни кьил кутурбур коммунистар — большевикар тир лугьузва.
Амма Компартия кьилеваз, Сталин хьтин регьбердин акьул-камал себеб яз, чи Советрин халкьди вичин мулкунин (виликан Россиядин империядин) са чIибни квадарначир, яшайишдин вири рекьерайни дуьньяда садрани садазни такур дережайрихъди фейиди акваз кIанзавач. АкI хвейи Ватандикай къе вуч ама?..
Россиядикай акатай ни хьайитIани, иллаки чеб инсанар хьиз хвейибуру (полякри, эстонвийри, литвавийри, латвиявийри, немсерини, болгаррини, украинвийрини, френгрини…) тийизвай чIуру ихтилат, адал вегьин тийизвай чIулав буьгьтен, илитI тийизвай санкция амач… Вучиз? Акьулдилай ахмакьвал, къанихвал, муьфтехурвал, чалкечирвал артух хьанва.
Дуьньядин дестек хьайи я чи государство, я таъсиблу халкьдин адетар, ирс, садвал, къудрат амач. Жуван Ватандани ягьсуз нафакьачийринни тапархъанрин, тарашчийринни яланчийрин къалин дестеяр арадал атанва.
Акьуллу гьикI жеда несилар? Нивай, гьинай, гьикI къачуда гьакъикъи чирвилерни акьулар? Ам сад-кьве йикъан, я сад-кьве кьегьалдин сирер, къуватар сад авуналди арадал къведайди туш эхир!
Несилар ни тербияламишда? ГьикI тербияламишда? Акьулсуз, ахмакь несилрин жаваб ни гуда? Нивай хабар хкьада?.. Тахсирлубур коммунистар-большевикар тир лугьудани? Къе важарар нин гъилева? “Перестройщикрин” вахтар алатнавачни?
Прагматикар, гьакъикъи тербиядинни чирвилер гунин дестекар, акьулар чахъ амачни? Амайди хьиз я эхир. Чахъ илимрин академиярни, дуьм-дуьз илимрин институтарни, халисан муаллимарни, алимарни, искусстводинни литературадин устадарни, чи еке мумкинвилерни, духтурарни, дарманарни ама эхир…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
