“Дагълара къвердавай тIимил жез­­ва  ракьун леэнар янавай кикерин ван…”, “БалкIан аквада — икрам ая…”, — балкIанрикай лагьанвай ихьтин келимаяр шаир Расул Гьамзатован шиирра тIимил гьалтзавач. Азадвал кIандай акьуллу и гьайванрин  гуьзелвили, гуьрчегвили, къешенгвили фикир желб тавур ксар авач жеди, иллаки гьеле дегь девиррилай лап хъсан атлуяр ва балкIан­рал рикI алай ксар яз машгьур тир дагъвийрин арада­.

Гьаниз килигна, чи балкIан­дар­вилин дамахдин, цIудралди йисарин вахтунда ахалтекинский жинсинин ба­лкIанар гьасилиз ва хуьз хьайи кар­ханадин  — “Дагестанский”  заводдин тевледин кьисмет гьихьтинди жедатIа, гьадаз талукь яз дагъустанвийрин рикIерик къалабулух акатун гъавурда гьатдай кар я.

Халкьдин селекциядин къайдада­ гьатта 3 агъзур йис идалай вилик  ара­дал гъайи “ахалтекинвияр” чпин гуьрчегвилелди, жуьреба-жуьре ран­­га­ралди, мягькем, тIарам бедендалди ва хъуьтуьл, цIалцIам  гьере­кат­­ралди тафаватлу я, абуруз бязи вахтара “цавун балкIанарни” лугьуз­ва.­

Къадим девиррилай авай и жинсинин сифтегьан балкIанар чи республикадиз бажарагълу селекционер Владимир Шамборантан гужлу гьевес себеб яз тахминан зур асир идалай вилик гъанай. Гьуьлуьн патав гвай 800 гектардин чилел “Дагестанский” совхоз арадал гъанай, гуьгъуьнлай ам  жинсинин балкIанар гьасилдай заводдиз элкъвена. Ина выс­тавкайрин, вирисоюздин, вирироссиядин ва региондин майданра тешкилай чамарра шумудни са  сеферра чемпионар ва пишкешрин  сагьибар хьайи михьи жинсинин гзаф балкIа­нар гьасилнай.

Дагъустанда ахалтекинский жинсинин балкIанрин кьадар тIимил я, алатай асирдин четинбур тир  90-йисара чи республикадин балкIан­дарри ва  пешекарри, вири къуватар эцигна,­ ялуни чи уьлкведа авай сад тир и жинсинин балкIанар гьасилдай государстводин заводдин тевледин кIва­лах давамариз куьмек ганай.

— Заз балкIанар гьасилдай заводда саки ам арадал гъайи йикъалай кIвалахун кьисмет хьана. Ахалтекинский балкIанрихъ гуьзел ерияр гзаф ава. И жинсинин гьайванрал рикI ацукьун себеб яз, зун  гьатта Тимирязеван­ тIварунихъ галай  хуьруьн майишатдин академиядик экечIна ва бал­кIан­дар-зоотехникдин пеше къачуна, — суьгьбетзава балкIанар гьасилунал машгъул Рамазан Гьасанова. — И рекье­ кIвалахзавайбурун зегьмет заланди я. БалкIандиз килигзавай касди,  же­гьил гьайвандин гьатта сифте­ йи­къа­рилай башламишна, ам сабурлудаказ дуьз вердишарна, муь­тIуьгъди тирди авун лазим я. Ахалтекинский жинсинин балкIанрин аламатдин хесе­тар ва гуьрчегвал чизвайвиляй, чун  жинс хуьнин  кIвалах акъвазар тийиз, ви­чиз тешпигь авачир и аламатдин жин­синин михьивал хуьз алахъзавай ва ча­лай и кар алакьни ийизвай. Чна жуьреба-жуьре выставкайрин мярекатра, гьуьжетунра иштиракзавай. Кьилди къачуртIа, 1999-йисуз “Кепдери” тIвар алай тайцикай и жинсинин чемпион ва международный дережадин “Дерби” пиш­кешдин сагьиб хьанай.

Майишатдин айгъурар (жеребцы), и жинсинин экспонатар яз, 80-90-йисара  СССР-дин ВДНХ-да  авай, жегьил балкIанар международный аукционрал маса гузвай. Гуьгъуьнин йисарани  майишатда ханвай балкIан­ри, международный выставкайра, митингра ва конкурсра иштиракиз, а мярекатрин пишкешар къачуз хьанай.

Эхиримжи йисара  заводдин  “Дагестанская”  тевледа гьалар хъсанза­вач. 2016-йисан апрелдиз РД-дин Гьу­куматдин къарардалди тевле терг­на, карханадихъ авай балкIанар  ва амай эменни кьилдин касдин  организациядив вугана, чилер пайна (115 га — “Къойсу” ООО-диз,  392 га — РД-дин  хазинадиз, 135 га — “Карабудахкентский район” МО-диз ва 26,1 га — Россиядин ВМФ-диз).

Фикирзавайвал, ипподромдин кIва­­лахдихъ ва балкIанар хуьнихъ га­лаз алакъалу вири харжияр инвесторди вичин хивез къачун лазим тир. Гьа­къикъатда лагьайтIа, жинсинин бал­­кIа­нар гьасилунин кIвалах госу­дарст­водин финансрин куьмек галачиз  кьиле тухун четин кардиз эл­къве­на.  Идалайни гъейри, балкIанар хуьн патал ча­ра авунвай чилерин кьа­дарни 115 гектардив агакьдалди тIимил хьанвай­.

РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин  малдарвилин хилер вилик тухунин отделдин начальник Ибрагьимгьажи Идрисова  лагьайвал, министерстводин кьилиз Абдулмуслим Абдулмуслимов атунихъ галаз алакъалу яз,  жин­синин балкIандарвал арадал хкунин рекье гьакъикъи серенжемар кьабулиз башламишна.  2018-йисан майдиз РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерствода, республикадин балкIанар хуьзвай ксарин  иштираквални аваз,совещание кьиле тухвана. Министрдин теклифдалди, анал ахалтекинский жинсинин балкIанар  гьасилунин  ва жинс хъсанарунин кIвалах давамарун патал  кьабулна кIанзавай серенжемрин сиягь туькIуьрунал машгъул жедай комиссия тешкилнай.  Кьиле тухванвай кIвалахдин нетижайрикай Да­гъустандин Кьил Владимир Васильевни хабардарнай.

— Чкайрал фена, комиссияди  терг­­навай ипподромдин ва заводдин тев­ледин мулкар ахтармишна. Ара­дал­ атанвай гьаларай кьил акъуддайла малум хьайивал, инвестордивай вичин хивез къачунвай мажбурнамаяр кьилиз акъудиз жезвач.

РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин руководство, вичин везифайрик акатзавай месэла туширтIани, и кардик та­ди гьалда къаришмиш хьуниз мажбур хьана ва, 2018-йисан июндилай башламишна, министерство жинсинин гьайванар алафралди таъминарун патал мумкинвилер жагъуриз алахъна, — давамарзава И.Идрисова­. — Республикадин властри  жинсинин­ “ахалтекинвияр” амукьуниз ва рес­публикада балкIандарвал, бал­кIан­рин заводра жинсинин гьайванар арадал гъунин кIвалах виликди финиз итиж ийизва. Гьаниз килигна, Да­гъус­тандин руководстводи государстводин жинсинин балкIанрин заводдин тевле арадал хкунин гьакъиндай комиссиядин теклифдин тереф хвена.­

Вичиз тешпигь авачир, надир  ахалтекинский жинсинин балкIанрин генофонд хуьнин макьсаддалди РД-дин  хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводи РД-дин эменнидин крарай министерстводихъ галаз санал  “Заводская конюшня “Дагестанская” с племенным коне­водством” ГБУ арадал гъунин  кIва­лах кьиле тухузва. РД-дин бюджетдай 2019-йисуз и рекьиз 13 миллион манат чара ийидайвал я. Идалайни гъейри, Дагъустандин балкIан­даррин теклифар фикирда кьуналди, РД-дин гьукуматда инвестордин ва государстводин амадагвилин шартIуналди  ипподром, атлуйрин спортивный къугъунар кардик кухтунин ва сагъламардай центр эцигунин месэлайриз  килигзава.

Мукьвара РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель — хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министр Абдулмуслим Абдулмуслимова производстводин дараматар ахтармишна, ам заводдин тевледа авай балкIанриз килигна, бал­кIандаррин къайгъурихъ галаз таниш хьана.

Пешекарри къейдзавайвал, тевле исятда  алай гьуьлуьн къерехда авай  и чка  балкIанар патал менфятлуди я. Гьуьлуьн гьавади ва анин къе­рехда авай къумади вердишарунар авурдалай ва чамаррилай кьулухъ балкIанар хъсан гьалдиз хкун патал лап кутугай шартIар арадал гъизва, хъуьтуьл чили гьайванрин кикер сагълам гьалда хуьз куьмек гузва.

Нетижада РД-дин  вице-премьерди  мукьвал вахтунда  селекциядин кIвалах кьиле тухунин цIийи план туькIуьрун,  майишат патал менфятлу тушир гьайванар рамагдикай хкудун, жинсинин балкIанар  хуьнин ва абуруз алаф гунин шартIар хъсанарун тапшурмишнава.

Идахъ галаз сад хьиз, и мулкунал ДЦП-дикди, аутизмдикди, кIа­рабринни жалгъайрин кIвалах къайдада тахьунихъ галаз алакъалу ва са жерге маса азаррикди тIазвай ая­лар сагъардай иппотерапевтический центр эцигунин мумкинвилер  ахтармишиз башламишда.

Заводдин тевле ва жинсинин бал­кIандарвал виликди тухун — им не­ин­ки Дагъустандин халкьарин культурайрин адетар хуьнин ва атлуйрин спорт виликди тухунин месэла я, иник гьакIни балкIанрихъ галаз ала­къа­лу туризм виликди тухудай, госу­дарст­во­дин суваррин йикъара атлуйрин иштираквал авай парадар ва ма­са мярекатар тухунин мумкинвилерни акатзава.

Багьаудин Жамбулаев