Алатай хемис юкъуз (14-ноябрь) Махачкъалада, шекердин азардихъ (диабет) галаз женг чIугвадай Виридуьньядин йикъан сергьятра аваз, са шумуд серенжем кьиле тухвана. И югъ къейд авунин теклиф гайибур МДФ (международная диабетическая федерация) ва ВОЗ (Виридуьньядин здравоохра­ненидин тешкилат) я. ВОЗ-дин делилралди­, къенин юкъуз дуьньяда 422 миллион (1980-йисуз — 108 миллион)  касдик шекердин­ азар ква, 2030-йисуз гьар 7-кьиникь и азардихъ га­лаз алакъалуди жеда. Йисалай-суз диабет  “жегьил” хьуни пешекаррик къалабулух­ кутазва. Гьалар хъсан патахъ де­гиш­ тахьай­тIа, 2040-йисуз диабетикрин кьадар кьве сеферда артух хьун мумкин я.  Алай­ вахтун­да Россияда и азар саки 4 миллион (офи­ци­альный тушир делилралди -11) касдик ква. Пешекарри къейдзавайвал, эндо­криноло­гиядин азаррин жергедик акатзавай шекердин диабетдин вилик пад кьунилай, ам­ вахтунда дуьздал акъудунилай гзаф крар — азарлудан гьал ва уьмуьрдин ери аслу я.

РикIел хкин: Канададин алим Фредерик Бантинга (ада инсулин гормон ачухна) 1922-йисуз, шекердин азардин залан жуьредик на­чагъ тир 14 йиса авай гададиз инсулиндин раб­ ягъуналди, тарихда сифте сефер яз инсан къутармишна. Адан агалкьун рикIел аламукьунин лишан яз, ам хайи югъ, 14-ноя­брь, Виридуьньяда шекердин азардихъ галаз женг чIуг­вадай югъ яз хкяна. 1991-йисалай и югъ ООН-дин международный календарда гьат­нава.

Республикадин диагностикадин центрадин (РДЦ) фойеда, ачух ра­кIаррин йикъан сер­гьятра аваз, са шумуд сятда давам хьайи серенжемда 200-дав агакьна инсанри пул­суз­да­каз чпин сагъламвал, кьилди къачур­тIа­, ше­кердин кьадар ва дамарра ивидин гьерекатдин  йигинвал ахтармишна, пешекарривай меслятар къачуна. Иви къачуналди ах­тар­ми­шай­бурукай шак физвай 8 кас алава анализар вахкун патал медицинадин идарайриз рекье ту­на. Мадни 10 кас азар ака­туниз мукьва тирди (преддиабет) дуьздал акъудна. КIватI хьанвайбуруз республикадин эндокринологиядин центрадин ва азаррин вилик пад кьадай медцентрадин  (РЦМП) къуллугъчийри азардикай гегьенш малуматар гана. ГьакI­ни видеотарс къалурна, важиблу меслятар кхьенвай чарар пайна.

Ахтармишунар кьиле тухвай духтуррин гафарай малум хьайивал, шекердин азар акатунал гъизвай кьилин себебар — физический нагрузкаяр тахьун (сидячий образ жизни)­, стрессар ва фастфуд я. Ибуру беденда инсу­лин кьит хьунал гъизва. Инсулинди ла­гьай­тIа, ивидик шекердин (глюкозадин) кьадар гуьзчивилик хуьзва. И кIвалах къайдадикай хкатайла, обмен веществ чIур ва беденда зи­янлу шейэрни гзаф кIватI жезва. Къе­нин­ юкъуз азар сагъардай дарманар авач, амма азарлудан гьал, уьмуьрдин ери хъсанариз алакьзава. Духтурри къейдзавайвал, лазим къайдайрал амал авуртIа, диабетикривайни яргъалди яшамиш ва ерилу уьмуьр кечирмишиз жезва.

Пешекарри фикир желбзавайвал, шекердин азардин сифтегьан лишанар ихьтинбур я: гьамиша цихъ къанихвал, сиверай кьур акъатун, хъсан иштягь аватIани, яхун хьун, бедендин зайиф­вал, полиурия (мукьвал-мукьвал цвар авун). Тухумда и азардикди начагъбур хьунилайни гзаф аслу я. Винидихъ тIвар кьунвай лиша­нар (вири ва я са шумуд) авайла­, тади гьалда серенжемар кьабулун (иви вахкуналди, шекердин кьадар чирун) лазим я.

* * *

И юкъуз гъвечIи азарлуярни рикIелай ра­къур­навачир. Республикадин азаррин вилик пад кьадай медцентради аялрин клинический азарханадихъ (ДРКБ) ва “Ватан” ОАНО -дихъ (умуми образованидин коммерциядинди тушир автономный тешкилат) галаз­ санал ДРКБ-да, эндокринологиядин отде­ле­нида, кьиле тухвай серенжем абуруз талукьарнавайди тир.

Духтурри ДРКБ-да чпин сагъламвал мягь­кемарзавай гъвечIи азарлуйриз хъуьтуьл ва регьят чIалалди шекердин диабетди­кай суьгьбетна. Вуч авун ва гьихьтин крарикай къерех хьун лазим ятIа гъавурда туна. ГьакIни йикъа са шумуд сеферда инсулиндин раб ягъуниз мажбур тир таяр-туьшерин гьалдикай хабар кьуниз, абурув масадан тIалдикай хабар кьуналди эгечIуниз эвер гана.

ДРКБ-дин эндокринологиядин отделенидин заведующий Ирина Костровади и серенжем тешкилайбуруз ва адан тереф хвейибуруз сагърай лагьана.

— Куьн иниз мугьман хьунал чун шад я. Чи медидарада бедендин сагъламвилиз, гьа гьисабдай яз шекердин диабетдиз талукь яз­ни аялриз ва жаванриз чирвал гузвай тарсар датIана кьиле тухузва. Къе лагьайтIа, ахь­тин тарсар шад ва яргъалди рикIел аламукьдай тегьерда кьиле фена, — къейдна ада.

“Ватан” ОАНО-да чирвилерни вердишвилер къачузвай аялрин концертдин гуьрчег программадалди ва “Классный” туьквендин (гьакIни винидихъ тIвар кьунвай тешкилатдин диде-бубайрин комитетдин) патай гайи пишкешралди и югъ гъвечIи азарлуйрин ри­кIера яргъалди амукьдайдал шак алач.

Рагнеда Рамалданова