Ватанпересвилин тербия гун — им акьалтIай важиблу метлеб авай месэла я. Хайи Ватандихъ, багъри ерийрихъ рикI кун тийиз­вай кас ахлакьдин жигьет­дай гьуьндуьрда хьуникай, зегьметда адан гьунарлувиликай рахун, аквар гьаларай, кутугнавач. ГъвечIи крар санал агудайла, чIехи крар, чIехи крарикайни зурбабур арадал къвезвайди я. Инсандиз ватанпересвилин тербия гунин патахъайни гьа икI лугьуз жеда. Диде-бубадин, хайи чIалан, жув акъатай муг тир хизандин, хуьруьн, шегьердин къадир авачир касдиз ватанперес лугьуз жедач.

Ватанпересвилин тербия гудай чIавуз чкадин шартIар, милли психология, медениятдин ивирар, чIехи несилрилай агакьнавай чешнелу адетар вилив хвена кIанда.

Дагъустандин халкьари ватанпересвилин адетар гьамиша виридалайни вине кьаз хьайиди я. ЧIехи несилрин тежрибади шагьидвалзавайвал, хизандин, тухумдин намусдал леке гъи­­дай крар тавун — им ватанперес­вилин тербия гунин кIвалахдин асул бине я. Инсан хизанда экуь дуьньядал къвезва, жемятдин арадизни ам хизандай физва, ам элкъвена хизандин жергедиз хквенни ийизва. Дагъустандин халкьари акьалтзавай несилриз хизанда ватанпересвилин тарсар гунин мураддалди веледар хизанди, тухумди арадал гъанвай яшайишдин, руьгьдинни эдебдин ивиррин  гъавурдик кутунин­ кIвалах тухузвай. Идак акатзава:

• буба­ди, чIехи бубади, улу-буба­ди къалурай­ кьегьалвилерикай, жемят патал авур лишанлу крарикай (женгина, гъуьрче авай чIавуз, зегьметда лайихлуда­каз тухун; хизандин, тухумдин лайих­лу­вилерал леке та­гъун; зайиф, ажуз кса­риз куьмекдин гъил яргъи авун) вахт-вахтунда кутугай суьгьбетар авун;
• веледар тухумдин, чIехи несилрин лайихлу векилри ишлемишай  зегьметдин сенятрихъ, мугьманар кьабулдай кIвале ядигарар яз хуьзвай музыкадин алатрихъ, женгинин, гъуьрчен яракьрихъ галаз танишарун;
• чIехи несилрин векилри вирида­ ишлемишун патал, са гъерезни авачиз,  чпин харжийрихъ туькIуьрай булахрихъ, муькъверихъ, маса имаратрихъ аяларни галаз санал гелкъуьн.

Аялар сада-садаз куьмек гуз чалишмиш хьунин, хизандин эдеблу адетриз вафалувилин руьгьдаллаз тербияламишуниз дагъустанвийри кье­тIен фикир гуз хьайиди я. Дагъустандин халкьарин руьгьдин хазинада ихьтин келимайри мягькем чка кьунва: “Стха стхадин далу, арха я”, “Вичин ди­де кIан тийидайдаз Ватанни кIан жедайди туш”.

Аялар гьа бинедилай сад-садаз вафалубур яз чIехи хьун патал хизанда абуруз стхаяр ва вахар куьчеда чуьруьк­чийрин  нагьакьан гьерекатрикай хуьз чирзавай. Эркек веледрик багърийриз архавал авунин ерияр кутун па­тал бубайри чеб, кIваляй экъечIна, саниз фидай чIавуз абур чпин чкадал тадай, хизан хуьнин, адахъ гелкъуьнин­ барадай кьетIен жуьредин насигьатарни гудай.

Халкьдихъ акьалтзавай несилдиз ватанпересвилин тербия гунин маса къайдаярни авай. Чпин веледрин пакадин йикъакай фикирзавай диде-бубади тапшурмишай кар кьилиз акъудунив рикI гвачиз эгечIзавай веледдин чин кудай, кIвалах мукьуфдивди ийизвай та­яр-­туьшер абуруз чешне яз къалурдай.

Хизанда аялар диде-бубадин къадир аваз чIехи хьун патал хуьре авай тарифлу гадайринни рушарин къени крар раиждай. КIвалин, майишатдин кIва­лахра чпин диде-бубадиз куьмекзавай веледрин ихьтин гьерекатрал чIехибуру къимет эцигдай.

Дагъустанвийрин хизанра аялар тербияламишунин барадай кIвенкIвечи тежриба кIватIнава ва агъадихъ галай къайдайрал амалзава:

• чIехи яшариз акъатнавай ди­де-бубадиз яшайишдин жигьетдай куь­мек гун ва абурун гуь­гьуьл­ къачун­;
•  хизандин  шадвални пашманвал, энгелвилер авачиз, санал паюн;
• стхади ва я ваха кутазвай цIийи хизандиз са гъерезни авачиз куьмек гун (кIвал эцигдайла, мал-къара кутадайла, къаб-къажах къачудайла ва икI мад);
• багърийрин сурарал санал фин­, хизанда сада-садаз куьмек гунин­ ви­ри­ жуьрейрин серенжемра иштиракун;
• чIехи хизан кутун, аялриз яша­йишда бакара къведай кеспияр чирун.

Аялриз бинедилай дидед чIал чирун, абур милли медениятдал рикI алаз вердишарун, хуьруьн майишатда тIем акакьдай кIвалахрал желб авун, хайи халкьдиз, вири инсаниятдиз хас ахлакьдин, марифатдин къайдайрал амал ийи­дайбур яз тербияламишун халкьди хизандин ватанпересвилин буржи яз гьисабзавайди я. ГъвечIизамаз чирвилериз майилвал авур, инсанрин арада чеб чешнелудаказ кьиле тухвай аялри хизандин тIварцIел баркалла гъизва; аялди нагьакьан кар авурла, жемятдин патай туьгьметни сифте нубатда диде-бубадин, хизандин тIвар­цIихъ къвезва.

Аялар ватанпересар яз тербияламишунин карда Дагъустандин халкьарин тухумрихъ авай адетри еке чка кьазва. Дагъустандин хуьрера са гьихьтин ятIани тухумдай тушир хизан жа­гъу­рун четин я. Адет яз, гьар са тухум хейлин хизанрикай ибарат жезва. Идалайни гъейри, гзаф аялар аваз хьун дагълух хуьрера хизандин мягькемвилин, саламатвилин лишанрикай сад тиртIа, гзаф хизанрикай ибарат яз хьуни, вичин нубатдай яз, тухумдин гьунарлувилин патахъай шагьидвалзавай.

Дагъустандин куьгьне хуьрера кIвалер эцигнавай, магьлеяр кутунвай къайдадиз фикир гайитIа, аквада хьи, са магьледа са тухумдин векилар бине­ламиш хьанва, са магьледа — маса ту­хумдин векилар ва икI мад. Тухумда туп­ламиш хьуни хизандиз, тухумдин ве­килриз, далудихъ архаяр галаз, чеб саламат яз гьиссдай мумкинвал гузвай. Да­гъустанвияр дегь девиррилай инихъ неинки чIехи хизанар кутаз, гьакIни гзаф хизанрикай ибарат тухумар хуьз алахъзавай. Якъин тирвал, дагъвийри чпин тухумдин баркаллу, жемят патал менфятлу крарал ачухдаказ дамахзава, нубат атай чкадал чпин тухумдин чешнелу аде­тар раижзава. Тухум мягькемарунин, адан итижар лайихлудаказ хуьнин макьсаддалди дагълара гъвечIи тухумар пар квай, кесерлу тухумрик гуьгьуьллудаказ экечIунин дуьшуьшарни тIимил хьанач.  Гьа икI цIийи жуьредин алакъаяр арадал къвезвай: миресрал гьалч хъувур миресар алава хъжезвай.

Миресрин кIвалер са магьледа хьун, жуван тухумдикай тир вирибурун эдеб, ахлакь вини дережада хьунин патахъай датIана къайгъударвал авун руьгьдин кIеви къанундиз элкъвена. Марифатдин жигьетдай халкьди амалзавай къайдайрал асаслу яз, са касди вич жемятдин арада, зегьметда, женгина кутуг тавур тегьерда тухвайла, неинки ада вичи, ам акъатай хизанди, гьакI санлай тухумдини жаваб гун лазим тир. Идаз къаншар яз, са касди  жемят патал менфятлу крара къазанмишай агалкьунар ам акъатай хизандин, тухумдин, гьатта санлай хуьруьн вири жемятдин тIварцIихъни язавай.

Тухумдин векилрин мешреблу крари халкьдин руьгьдин ивиррин хазина девлетлу ийизвай, тухумдин тIвар виниз акъудзавай. Нагьакьан крари ла­гьайтIа, тухумдин тIварцIел леке гъизвай. “Жуван тухум беябурмир” — ихьтин тарс — насигьат гудай камаллу агъсакъалри. Дагъустандин халкьарин эдебдин къайдайрал асаслу яз, аялрай ва жегьилрай акъатай кутуг тавур крариз талукь яз серенжемар гъейри касди ваъ, тухумда авай гафуни атIуз­вай ксари кьабулун лазим тир. Гьавиляй, эдебдин къанунрал амал авун яз, эгер хизанда  адан патахъай къайгъу чIуг­ва­дай итим авачтIа, и везифаяр талукь тухумдай тир маса итимри кьилиз акъуддай. Яшар тамам хьанвай гьар са эркек неинки вичин, гьакI багъри тухумдик акатзавай хизанрай тир, бубадикай магьрум хьанвай аялрин патахъайни къайгъу чIугуниз мажбур тир.

Жуван тухумдин хъсан адетар, адан тарих чир хьун, бубайри зегьметда, илимда, спортда къазанмишай агал­кьунрикай, Ватандин азадвал, ас­лу туширвал патал женгера къалурай гьунаррикай хабардар яз хьун Дагъустанда гьар са касдин ватанпересвилин пак буржи яз гьисабзавайди я. Веледриз чпин багърияр лап мукьувай чир хьун, абурал кьил чIугун, алакьдай куьмекар гун, абурун къени насигьатрихъ яб акалун патал мукьуфдивди тербиядин кIвалах тухудай.

Тухумдин багъривилин адетрал асаслу яз, мукьва-кьилийри гьа тухумдик акатзавай тайин хизандин каш-мекь, дерди-гьал гьикI ятIа вахтунда чи­рунилай гъейри, а хизанда  къурмишзавай мярекатрани рикI гваз иштиракун лазим тир. Гьахьтин межлисар кьиле тухудайла, гьар са миресдин хиве тайин везифаяр твадай. Мисал яз къачун чна дагъвийри мехъерар кьиле тухунин къайдаяр. Мехъерин кьил тухумда виридалайни гзаф гьуьрметзавай агъсакъалди, я тахьайтIа гьадан теклифдалди акьул — камалдалди тафаватлу жезвай талукь маса миресди кьадай.  Мехъер вирибур патал шаддаказ, тешкиллудаказ  кьиле фидайвал, мугьманрин къуллугъда жегьил миресар акъваздай. Абуру чамразни сусаз цIийи хизан кутун виридалайни вилик мубаракдай. Мехъерин кIваляй абур виридалайни эхирдай хъфидай.

Чи уьлкве, хуьр-кIвал генгвилихъ, хушбахтвилихъ финин мураддалди педагогри, агъсакъалри,тербиячийри, диде-бубайри акьалтзавай несилдик халкьдин ватанпересвилин адетриз вафалувилин ерияр кутунин барадай гьар йикъан кIвалах тухун герек я.

Шайдабег  Мирзоев,

РФ-дин Кьилин школадин

гьуьрметлу работник, просвещенидин отличник