Дагъустандиз ам вуч паталди герек я?

Эхиримжи вахтара Дагъустанда республикадин дережадин­ ­«Уьруьшрин гьакъиндай»  проект гьазурунин лазимвилин мес­эла веревирдзава. Ида ла­гьай­тIа, уьруьшрин чилери къугъ­вазвай кьетIен ролни фикирда кьурла, республикадин жемиятдин патай еке итиж арадал гъизва. Гьаниз килигна,  Дагъустан Республикадин гьукуматдин  пресс-къуллугъди РД-дин хуьруьн майишатдин министр­дин сад лагьай земеститель Шарип Исмаилович Шариповаз мес­эладиз талукь са жерге суалар гана.

– Шарип Исмаилович, ихьтин къанун кьабулунин игьти­яждин бинеда вуч себебар ава­тIа, сифтени-сифте гьадакай суьгьбет авуртIа, жедани?

— Сифтени-сифте къейдна кIан­­да хьи, республикадин мулку­нин акьалтIай чIехи пай уьруьш­рин чилерик акатзава. ИкI, Дагъус­тандин вири уьруьшрин майданар, санлай къачурла, 2517,3 агъзур гектардиз барабар я, яни абуру хуьруьн майишатдин вири чилерин 79 процент тешкилзава. Гьа са вахтунда уьлкведа, санлай къачурла, уьруьшрал гьалтзавайди анжах 29 процент мулкар я.

Талукь яз, чIурарин чилер гзаф хьун  регион малдарвилинди хьунин дибда ава: лапагрин ва ири карч алай гьайванрин кьадардай Дагъустанди сад лагьай чка кьазва.  Инал са кар къейд авун лазим я: малар хуьнин къайдайрал амал тавунин нетижа яз, уьруьшрин са кьадар паюна  яваш-яваш усал, бязи чкайра гьатта михьиз баябан хьунин гьерекатар кьиле физва. Бязи дуьшуьшра чIу­рар кул-кусри ва кьери аскIан тамари кьазва. Имни  регион гележегда экономикадин ва яшайишдин рекьяй дурумлудаказ вилик тухун таъминарун къурхулувилик кутазвай делил я. Гьа са вахтунда  чахъ гьам гьар жуьредин дережайрин гьукумдин органри, гьамни  чил ишлемишзавай ксари, и кардиз­ майил ийизвай къурулушри ни ва вуч авун лазим ятIа ачухарзавай, мес­эладив вири патарихъай фикирда кьуна эгечIун таъминарзавай къайдайринни ихтияррин бине (нормативно-право­вая база) авач. Гьаниз килигна, ­уьруьшрин чилерихъ галаз ала­къалу яз арадал атанвай муракаб гьалари къалабулух кутунин нети­жада РД-дин Гьукуматдин Председатель Абдулмуслим Абдулмуслимован тапшуругъдалди гьам чи уьлкведин  маса регионра, гьамни­ виликан Советрин уьлкведик­ кваз хьайи мулкара уьруьшрин чилер­ ишлемишу­нин тежриба ах­тар­­мишунин кIва­лах тухузва. Адан макьсад къанунрин тамам база­ туькIуьрун я. Идан бинедаллаз гуьгъуьнлай гьихьтин камар къа­чудатIа тайинарда.

– Вири и месэлаяр «Дагъус­тан Республикада куьчери малдарвилин чилерин дережадин гьакъиндай» къанундик квачни бес?

— Сад лагьайди, уьруьшрин умуми майдандикай (2517,3 агъзур гектар) анжах 1726,3 агъзур гектар (яни 68,6 процент) куьчери малдарвилин чилерик акатзава. Иник аранда авай къишлахрин ва дагъдин яйлахрин чилер,  гьайванар санай масаниз тухудай государстводин рекьер (трассаяр) ква.

И чилерин дережа кьетIенди я ва абур республикадин хсусиятда ава. Амай пай — иник 791 агъзур гектар ва я республикадин вири уьруьшрин 31,4 процент акатзава – лугьудайвал, хуьрерин патарив гвай чIурарик акатзава ва муниципальный районрин, я тахьайтIа хуьрерин хсусиятда ава. ГьакI хьайила, республикадин куьчери малдарвилин чилерин дережадин гьакъиндай къанундин истемишунар винидихъ чпикай лагьанвай хуьрерин патарив гвай чIурариз талукь жезвач.

Кьвед лагьайди, чпикай ихтилат физвай куьчери малдарвилин чилерин дережадин гьакъиндай къанунди малар хуьзвай чилер идара авунин месэлаяр къайдада твазва, гьа са вахтунда и чилер агро-экологиядин истемишунрал амал авуна ишлемишуниз талукь асул месэлаяр къайдадик кутун тавуна амукьзава. Гьа и терефдиз талукь яз еке суалар арадал къвезва. Абуру чавай виридавай гележегдин несилар патал чилерин берекатлувал хуьдай рекьер жагъурун истемишзава.

– Малум жезвайвал, гьазуриз гъиле кьунвай уьруьшрин гьакъиндай проектда куьчери­ малдарвилин чилер идара авуниз талукь къайдаяр жедач, яни?

— Гьелбетда, — ваъ! Куьчери мал­­дарвилин чилерин месэлаяр­ «РД-да куьчери малдарвилин чилерин дережадин гьакъиндай» къа­­нунди гуьзчивилик кутазва. Адак лагьайтIа, къенин юкъуз веревирдзавай къанундин сергьятра аваз, хуькуьрдай фикир садахъни авач.  Чаз виридаз чизва хьи, куьчери малдарвилин чилерин месэла республика патал гзаф бегьем эсердайди я. Гьаниз килигна, рес­публикадин кьиле авайбур адав жезмай кьван селигъалувилелди, дикъетлудаказ эгечIзава, гьукумдин  органар, вири терефрин итижар­ гьисаба кьун ва гегьенш майданра ачухдаказ веревирд тавуна, са гьихьтин хьайитIани камар къачун тийидай фикирдал гъизва. Уьруьш­рин гьакъиндай гьа­­зур­завай къанун чIурарин вири жуь­редин чилер менфятлудаказ ва кьил-кьилеллаз ишлемишунин карда­ алай аямдин шартIариз жаваб гуз­вай ихтияррин бине туь­кIуь­­рунихъ элкъуьрнава. Ина их­ти­­лат сифтени-сифте агрономиядин, агротехнологийрин, экологиядин, тIе­биат хуьнин ва я маса серенжемар тамамаруникай физва. Гьаниз килигна, къейдзава: и къанундин проект чIурар майишатчивилин тегьерда ишлемишунин карда арадал къвезвай кар алай мес­элаяр къайдада туниз талукьди я.

– Инал квевай къанундин куьмекдалди гьялунин игьтияж авай  месэлаяр гьихьтинбур ятIа, тамамвилелди ачухариз  же­дани?

— Мисал яз, и ва я  маса чIурара  малар хуьнин месэла къачун. Са жерге дуьшуьшра гьам кьилди къачур арендаторри, гьамни хуьрерин агьалийри, и ва я маса ­уьруьшдин менфятлувал, адахъ емдин жигьетдай авай мумкинвал фикирда кьун тавуна, лазим кьадардилай са шумуд сеферда гзаф суьруьяр хуьзва. Нетижада и карди накьвадин къат чIур хьунал гъизва, хъач экъечI хъийизвач ва са кьадар вахтунилай чил баябан жезва. Эхиримжи делилралди, рес­публикада 150 агъзур гектардилай гзаф чилер ачух къумлухар я. Эгер тади гьалда серенжемар кьабул тавуртIа, и месэла хъсан патахъ элкъуьр хъийиз жедач.  Важиблу кар ам я хьи, уьруьшрин чилерин накьв чIур хьунин гьерекат неинки арандин, гьакI дагъдин чкайрани кьиле физва.

Я тахьайтIа, хуьрерин патарив гвай чкайра кьилди къачур хуьруьнвийри лап гзаф кьадар суьруьяр хуьзва. Ида лагьайтIа, хуьруьн жемятдин арада чуьруькрал гъизва, я тахьайтIа, малар автомобилрин шегьрейрин къерехра хуьзва, и кар себеб яз,  рекьера аварияр жезва. Гьаниз килигна, чна ихтияррин бине кутун лазим я. Абурал асаслу яз,  программадин сергьятра авай серенжемар гьазуриз ва абуруз бюджетдай талукь тир финансар чара авуналди, гуьгъуьнлай  и  серенжемар уьмуьрдиз кечирмишун истемишиз жеда.

И къанундин проектда геобо­таникадин ахтармишунар кьиле­ тухунин месэлаяр тамамдаказ­ ачу­­­харда. Абурун бинедаллаз ма­­лар хуьдай чIурарихъ емдин жи­гьетдай авай мумкинвилер тайи­нариз жеда. Емдин жигьетдай­ авай мумкинвилериз талукь та­мам­ ва гьакъикъи делилар авачиз, чавай и ва я маса уьруьшда хьун ва хуьн лазим тир маларин кьадарар тайинариз жедач.

Гьавиляй чахъ майишатчияр и ва я маса суьруьяр, нехирар  хуьнин патахъай тагькимардай, и кар къайдада твадай мумкинвал гудай ихтияррин бинеяр авач. Алай вахтунда гьазурзавай законопроект­дин сергьятра аваз, чна сифтени-сифте и суалриз жавабар гун лазим я.

– РикIел аламайвал, Дагъус­танди чилер буш, баябан хьунин гьерекатдин вилик пад кьунин гьакъиндай федеральный законодательстводик са жерге дегишвилер кутунин теклифни ганай.

— Куьн гьахълу я. 2022-йисан  мартдиз Дагъустандин Кьил Сергей Меликова Федерациядин Советдин майдандал чилер буш, баябан хьунин месэла иллаки хцидаказ акъвазнавайдакай малумарнай ва и жигьетдай арадал атанвай четин месэлаяр регионривай, федеральный властдин куьмек галачиз, гьялиз тежедайди къейднай. Икьван виниз тир дережада веревирд авуни Россиядин гьукуматди талукь тир къарар кьабулунин гьерекатдик йигинвал кутуна. Адан бинедаллаз Волгоградда авай Вирироссиядин агроэкологиядин месэлайрай НИИ-ди, чи алимарни желб авуналди, чилер баябан хьунин гьерекатдихъ галаз женг чIугуниз талукь махсус прог­рамма гьазурзава.

Я туштIа, РД-дин Гьукуматдин Председатель Абдулмуслим Абдул­муслимова мелиорациядин гьа­къиндай федеральный къанун­дик фитомелиорациядин (чилер къумлухриз элкъуьнихъ галаз женг) къайдайрин жигьетдай дегишвилер кутунин теклиф ганай. Ам, малум тирвал, федеральный вири дережайрай нетижалудаказ акъатна ва алатай йисуз кьабулна.

Идалайни гъейри, Дагъустандин гьукуматди, кIевивал авуна, рекье тваз хьайи  арзайрин нетижада алатай йисуз Россиядин хуьруьн майишатдин министерстводи фитомелиорациядин серенжем­рай гузвай субсидийрин ставка­ 50 процентдилай 90 процентдал кьван хкажнай. Ибур гьакъикъи агалкьунар я ва абур чавай рес­пуб­ликади чилер хуьнин рекье кьабулзавай серенжемрин сиягьдик кутуртIа жеда.

Аквазвайвал, уьруьшрин чилер хуьнин рекье федеральный­ дережада къачузвай ва уьлкведин гзаф кьадар субъектар патал­ кар алайбур, важиблубур тир са жерге камарин теклифар  Дагъустандин патай агакьнава. Гьаниз килигна­, республикадин руководстводи Да­гъустандин кьилин­ девлет тир чил хуьнин рекье кьабулзавай серенжемрин рекье аваз Абдулмуслим Абдулмуслимова властдин талукь ор­ганрин вилик  авуна кIанзавай кIва­лахриз талукь тамам прог­рамма туькIуьрунин месэла эцигнава. Къейд ийин, адак чилер­ ишле­мишунин, абурув­ майи­шат­чивиливди эгечIунин месэла­ рес­публикадин законодатель­ст­во­дин­ дережада гуьн­гуьна тунин месэлани  ква.

– Фикирзавайвал, проект гьа­зурунин ва гуьгъуьнлай ам веревирд авунин месэладал пешекарар, жемиятдин векилар, алимар желбда.

— И кардин игьтияж ава ва чна и месэла гьялунин рекье гьихьтин хьайитIани (гьам санлай, гьам са гъвечIи паюниз талукь яз) фикирар авай ксаривай чахъ галаз алакъалу хьун тIалабзава — вири теклифар мукьуфдивди ахтармишда. Чпин теклифар агакьарунин тIалабунар авай чарар чна илимдин идарайризни, гьар жуьре маса къурулушризни рекье тунва.

Алай вахтунда идарайрин ур­тах рабочий десте туькIуьрнава. Ада  и хилез талукь яз федеральный ва республикадин законодательство, гьакIни са жерге кьилди къачур уьлквейрин (Къазахстан, Къиргъизистан ва мсб.)  къанунар мукьуфдивди ахтармишзава, чирзава. И кардин макьсад фикир тагана амай терефар винел акъудун ва гуьгъуьнлай абур чун вичикай рахазвай законопроектдик кутун я. Мисал яз, и йикъара рес­публикадин экономикадин минис­терствода, РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин, РД-дин эменнидин ва мулкар вилик тухунин министерствойрин иштираквал аваз гьазурзавай законопроектдин кьилди къачур терефар веревирдна. ГьакIни законопроект­ и ва я маса дережайриз акъуддалди, адакай тамамдаказ малуматар, делилар агакьарун таъминарда.

«Лезги газет»