Аллагьди рекьер жагъурдай тегьер кьатIунун гьич мумкин туш…ГьикI ятIани, за са вад декьикьада редакциядал кьил чIугуна. Редакторди, гьатта ракIара амаз, лугьузва: “Куьн виринриз акъатзавай кас я кьван. Советрин гьукуматдин девирда кIвалахун патал Дагъустандиз атай урус муаллимдикай кхьихь ман”.

И теклифди заз тадиз таъсирна ва за герек материал жагъурунин  кIва­­лах башламишна.  КIвачер, ву­чиз­ ятIани, аялрин библиотекадиз фена. Ана лагьайтIа, мярекат теш­ки­лиз кIанзавай  инсанар кIватI хьанвай. За абурувай урус муаллим яша­­миш жезвай гьатта са чкадикай хьайитIани лугьун тIалаб­на. Садлагьана чкадилай яхун яшлу дишегьли къарагъна ва лагьана: “За квез Кьурагь райондиз мугьман хьун тек­­лифзава: ана зи диде Александ­ра Прохоровна яшамиш жезва. Бел­городдин областдай тир зи дидедин 93 йис я. 1951-йисуз Корочандин пединститут яру дипломдалди акьал­тIарайдалай кьулухъ ам “акьулдин, къанажагъдин, хъсанвилин, эбедивилин” тумар цун патал Дагъустандиз атана. Зи диде зегьметдин ветеран, дяведин ветеран ва РСФСР-дин лайихлу  муаллим я. Муаллимвилин уьмуьр­дин вири кьетIенви­ле­рикай ада вичи квез суьгьбетда”.

Гуьзлемиш тавур ихьтин теклифди зун сифтедай жув-жувавай квадарна. Амма зи цIийи таниш Люд­мила Алиевна Кьасумова залай алатнач — ада вичихъ галаз Ашарин хуь­руьз финин тIалабунал кIе­ви­валзавай.

Лагьана — авуна. Маршруткада чна суьгьбет давамарна. Гьа икI,  заз малум хьайивал, 72 йис идалай­ вилик шумал кьакьан буйдин, экуь чIа­рар авай Александра Прохоровна жегьил муаллимар ва медсестраяр галаз, вуздин тапшуругъдалди­ Махачкъаладиз атана. Абур къанни­ цIуд руш авай. Образова­ни­дин министерствода абуруз Да­гъус­тандин карта къалурна ва би­цIи аялриз чирвилер  гун патал рекье гьатдай районар чпи хкягъун теклифна.

Александради ва галай юлдашри, гьи чка ятIани гьич чин тийиз­, тIуб Кьурагь район алай чкадал эцигна. Рушар тухун патал пар чIуг­вадай машин атана ва ада аваз же­гьил муаллимар Кьурагьиз фена.   Анай абур Ашарин хуьруьз кьван 12 километрдин мензилдиз арабада аваз фена.  Рекье кьакьан дагълар, дерин дагьарар акур рушарин зегьле  къакъатнавай. Абуру чпин гележег лап чIулав рангара авайди хьиз  гьиссзавай.

Муаллимриз лезги чIал чизвачир, абур чкадин  агьалийрин адетрихъ галаз таниш тушир. Амма элкъвена хъфидай мумкинвални авачир. Александради лезги чIалан вичин словарь, гьакIни  тарсарин кьезиларнавай план  туькIуьрна ва муаллимдин кеспидив активнидаказ эгечIна.

Кьисметди садлагьана гуьзлемиш тавур савкьат гъана. Мектебда,  директордин заместитель яз, географиядин муаллим тир Кьасумов Али Кьасумовича кIвалах­за­вай. Александра акунмазди, ада рушал эвленмиш хьун кьетI­на. Же­гьилрин гьиссер мягькембур хьана. Са варз алатнамазди, мехъерар авуна. Инал къейд ийин, са фикирдал алай абуру санал образованидин са системада дуст­вилелди яргъал йисара кIва­лах­на. Али Кьасумович школа-интернатдин директорни хьана.

Сифтедай жегьил хизан мукьва-кьилийрин кIвале яшамиш ­жезвай. Амма викIегь Александради Али Кьасумович хсуси кIвал эцигу­нал машгъул жедай фикирдал гъана. И кар патал къванер хуьруьн па­­таривай кIватIзавай ва мо­тоцикл­дин люлькада аваз чкадал хкизвай.

Абурун кIвале пул, берекат  гьамиша бес кьадар авай, гьикI ла­гьайтIа, тарсарни гзаф гузвай. Гьаят маларив ацIана жедай. Жуван гъилералди  тушенка, дулдурмаяр гьазурзавай, гамар, халичаяр хразвай — абуру исятдани неинки  бубадин кIвалин, гьатта Кьасумоврин ая­лар ва хтулар яшамиш жезвай шегьеррин квартирайрани лайихлу чкаяр кьунва.

Са тIимил вахт алатайла, 7 агъзурни 500 манат гана, “Москвич — 412”  машин маса къачуна. Парталар алукIунизни Александради гьа­миша еке фикир гудай. Ада  гуьр­чег берет, бухари хъицикьдин кIурт, багьа, маса уьлквейрай гъанвай  кIва­чин къапар алукIдай. Гьинай къа­чузвай? Гатун тIатIилрин вахтунда  ам Украинада авай багърийрин патав физвай, герек шейэрни гьанай маса  къачузвай.

Кьасумоври ирид аял тербияла­мишна, абурухъ хъсан хтулар ава. Кьасумоврин руш Людмила Алиевна диде-бубадин рекьяй фена. Ада яргъал йисара Махачкъаладин  жаванрин  клубда  муаллим яз кIва­лахна.Адан руш Къизилгуьл Са­фаровади  Санкт-Петербургда ингилис чIалан тарсар гузва. Хва Замира Да­­гъустандин педуниверситет акьал­­тIарна.

Ашарин хуьруьв агакьайла, чи къаншардиз кьакьан буйдин, са тIимил яцI алай хьтин, чIа­рар рехи хьанвай  ва гъиле аса авай дишегьли экъечI­на. Адал алай шейэр вири гъили хранвайбур тир — кофта, жилет ада вичи хранвайбур яз хьана. Абурун хизанда вири рушар гъилин ус­тIарар яз тербияламишнава.

Александра Прохоровнадиз хъсандиз ван текъвезвайдакай, амма вилериз хъсандиз аквазвайдакай (ада икьван чIавалди гзаф кIелзава, муаллимдин столдал  заз  “Российская газетда”,  “Аргументы и факты”, “ЗОЖ” газетрин эхиримжи нумраяр акуна) заз виликамаз лагьанвай. Гьаниз килигна, жуван рикIик квай суалар за чарчел кхьена: “Дяведин вахтунда куьне вуч ийизвай?”. Муаллимдиз хас  хци, ачух, шаир Анна Ахматовадин хьтин  ванцелди ада ихтилат башламишна: “Немсер Прохоровкадив агакьай вахтунда зи 14 йис тир. Вири жемятди фронтдиз куьмек гузвай: танкариз акси ханда­кIар эгъуьнзавай, женгер кьиле физвай майдандилай  хкизвай хирер хьайибурухъ гел­къвезвай. Танкарин зурба дяве  Белгороддилай 10 километрдин яргъа хьанай. Цав михьиз чIулав гумади кьунвай а чIа­вуз, танкар   сад-садал, лугьудайвал, пел-пеле акьа­­дайвал физвай… А чIавуз хьайи крар гьатта ри­кIел хкидайлани, зегьле физва”.

Александра Прохоровнадихъ галаз санал  чна  куьгьне альбомар гъилелай авуна, муаллим яз ада къазанмишнавай шабагьриз —  гзаф кьадар грамотайриз, медалриз килигна.

Ахматовадин сесиналди ада шиирар кIелна: “Хъфизва яшлу ксар. Хъфизва!..”. Адан сесинай за я гьайиф, я бейкефвал, я пашманвал гьисснач. Ада вичин хиве авай  инсанвилин, дишегьливилин, дидевилин, муаллимвилин везифаяр  “вадралди” тамамарна.

Зун Ашарин хуьряй рази яз хъфена. Александра Прохоровнади  вичин гъилик чирвилер къачур вишералди аялар чIехи уьмуьрдиз гьазурна.  Адан патав  абур  Муаллимрин суваризни, Гъалибвилин юкъузни — 9-Майдиз — къведа. И юкъуз,­ 93 йис идалай вилик, дуьньядал вичин тIвар чIехи гьарфаралди кхьиниз лайихлу инсан, муаллим Александра  Прохоровна Кьасумова атана.

Вера  Львова,

Россиядин аялрин писателрин Союздин председатель