Сифтени-сифте — диде-бубадилай  атанвай ирс, сагъламвал, викIегьвал.

Ахварин къайдаяр хуьн: мичIи кIва­ле ксана кIанда 8 сятинин вахтунда; ахварин “гормон” хъсандиз арадал къвезва йифен сятдин 12-далай пудалди; ахвариз хъсандиз фида, ксудалди са истикан шурван пIинийрин миже хъвайи­тIа, кьве “киви”  тIуьртIа, вир­тIе­­дихъ галаз пурнийрин чай хъвайи­тIа.­

Пакамахъ фад къарагъна кIанда.

Пакаман тIуьн акадарна виже къведач.

Хийирлу тIуьн: хуьрекар кьеж квай, фад иливардайбур хьун лазим я; къен кьун тавун патал емишар, келемдин, чугъундурдин, газардин салатар,соядин нек ишлемишна кIанда, адак нервийрин кIвалах хъсанардай шейэр ква.

Гъери гзаф квай хуьрекар тIуьна кIанда. Кьадардилай гзаф тIуьнни герек туш — заланвал артух жеда,  рикIиз тади гуда.

Суткада кьуд кIерецдин хвехер тIуьн лазим я, ивидин дамарриз чирк ягъуникай хуьзва.

Кудай яру истивут ишлемишун хъсан я — ада сиве гар къекъуьрзава, кьилин мефтIеда “шадвилин гормон” арадал гъизва.

Сарукуькди (куркума) кьилин меф­тIе­дин кIвалах  хъсанарзава, тIебии антибиотик я.

Сенжефилди (имбирь)  беден яхунариз куьмек гузва, ратара гар гьатун тIимиларзава, кьилин  тIал явашарзава.

Гергеррин хапIади сагъламвал хуьниз куьмекзава.

Кофе хъвайила, яхун жезва, бедендикай яд хкудзава; суткада кьуд истикан хъваз жеда.

Чехирди (сухое красное вино)  ивидин дамарар лигимарзава.

Серки  ивидин дамарар ачухарзава, давление агъузарзава, чIуру холестерин агъузарзава, чахуткадин, диф­териядин, хуквада хирер хьунал  гъизвай  бактерияр рекьизва.

Хизанда шадвал, гьуьрмет, веледар хьун ва абурун сагъламвал, бахт­лувал; музыкадал рикI хьун; музыкади гьевес хкажзава.

Фитотерапия — руфунин, ратарин уьзуьрар сагъариз бязи набататрин мижеяр хийирлу я.

Иглоукалывание — рапар сухайла, ивидин дамаррин, клеткайрин кIвалах хъсан  жезва — герек тушир шейэр бедендай акъатзава.

Криотерапия — бедендин хамуниз 70-130  градусдин мекьивилелди пуд декьикьада таъсирзава, ида хамунин рецепторар, вири бедендин органрин кIва­лах къайдадик кутазва.

Спорт, гьерекатар, гимнастика  беден хуьниз гзаф герек я.

Бор микроэлемент гзаф хийирлу я, ам машмашрик, шефтелрик ква.

Лацу фу, шекер, кьел, тIимил ишлемишна кIанда.

Витаминар

Витамин  А — вилериз экв акуниз герек я; ква: балугърин ягълудик, маларин, уьндуьшкайрин лекьерик, ширин истивутдик, газардик, петрушкадик, къацу чичIекрик, кушдин (лен) ягълудик.

Витамин  С — сарарин пунарив гвай якIар гъуьргъуь  тахьуниз, анрай иви татуниз, бедендин кIубанвал (иммунитет) хкажуниз, ратара “ракь” ивидик акатуниз, кIарабар кIеви хьуниз куьмек гузва. Ам ширин истивутдик, цIирицIрик, турпарик, редискайрик, петрушкадик, серкик, чичIекдик, кIирийрик (облепиха), келемдик, емишрик ква.

Витамин   Д  — бедендин кIарабар кIеви хьуниз, кальций ва фосфор бедендик ака­туниз куьмек гузва. Ам некIедикай хкудзавай суьрсетдик, кIарабар ргана гьазурзавай холодецдик, балугърик,  треска балугъдин чIулав лекьик, какадин хъипиник ква.

Витамин  В12 — ивидин эритроцитар, щитовидный железадин гормонар арадал атуниз, нервийрин клеткайрин кIвалах къайдадик кутуниз, акатуниз куьмек гузва. Ам багьа жинсинин балугърик, шуькьуьнтрик (устрицайрик),  вакIан пидик, цIир авунвай къуьлуьк ква.

Витамин  К — чIулав лекь герек амачир (чиркин) шейэрикай михьи ийиз, кьилин мефтIедин кIвалах хъсанариз, хирер хьайила, дамаррай къвезвай иви лахта тахьуниз  куьмек гузва. Ам брокколи келемдик,  петрушка, шпинат, кирсалат хъчарик, турпадик, кивидик, яралмайрик ква.

Витамин  РР — ивидин дамаррин михьивал хуьз, чIуру холестерин арадал текъведайвал ийиз куьмек гузва. Ам некIедик, какайрик,  балугърик,  нисидик, маларин  чIулав лекьиник, цIир авунвай къуьлуьк, помидоррик, газаррик, петрушкадик, кIерецрик, вергерик ква.

Микроэлементар

Марганец — бедендин кIарабар кIеви ийизва, кефияр, гуьгьуьлар, гьевес ачухарзава. Ам лавровый пешерик, шивитдик, чугъундурдик, кIерецдик, шуьмягърик, ципицIрик,  сенжефилдик ква.

Магний — кефияр, гуьгьуьлар, гьевес артухарзава, нервийрин кIвалах хъсанарзава, давление къайдадик кутазва, кIа­рабрик кальций хьуниз куьмек гузва, хъел атуникай хуьзва. Ам набататрин ягълудик, семечкайрик, хурмадик, кивидик, бадамрик, кIерецрик, келемдик,  якIук, бурандин цилерик,  прунздин чкалрик ква.

Селен — герек я щитовидный железадин гормон арадал атуниз (щитовидная железа — батарейка жизни), ква: осетровый балугърин якIук, какайрин лацак, серкерик.

Хром — углеводар иливариз, яхунариз куьмек гузва. Ам чугъундурдик, шеф­телрик ква.

Калий — рикIинни  ивидин дамаррин уьзуьрривай хуьзва, хамунин, ивидин да­маррин хирер хьайила, лахта кьаз куьмек­ гузва, чIулав лекьина авай герексуз шейэрикай иви михьи ийиз, кьилин мефтIе­дин кIвалахдиз, вилин нинидин (хрусталикдин) экуьвал хуьз, бедендикай кьеж хкудиз, бедендин чимивал къайдада аваз хуьз куьмек гузва. Ам машмашрик, турпадик, петрушкадик, кIешниш­рик, келемдик, чугъундурдик, ки­видик, ширин истивутдик,  хутарик ква.

Йод — щитовидный железадин гормон арадал атун патал герек я. Йод квачирла, кIвачер дакIвада, бедендин хам кьурада, вилин кIанер дакIвада, чIарар алахьда. Сагъарун: гьуьлуьн келем (ламинария), кIерецар, креветкаяр, пикша балугъ —  йикъа  50 г.

Цинк — лейкоцитрин  активвал, иммунитет артухарун, мефтIедин клеткаяр арадал атун патал герек я. Ам бурандин цилерик, чугъундурдик, грейфрутдик, якIук ква.

С.Эмиралиев, химиядин ва биологиядин муаллим,

пенсионер, Сулейман-Стальский райондин ЦIийихуьр