Буба Гуьлмегьамед фронтдиз фидайла, Зиямудин Гьасанов йис хьанвай аял тир. Диде Сафията рикIел хкидай: “Дяведиз фидай юкъуз, чан хва, дахди вун къужахда кьуна, гзаф вахтун­да гьаятда къекъвена. Ахпа, акъвазна, ви чиниз килигна-килигна, темен гана. Чилел авуд тавуна, зи къужахдиз вахкана, лагьанай: “Ваз четин жеда, Сафият. Чи хцив, Зия­му­динав, чи рухвайрив кIелиз тур”. Ибур, веси хьиз авур, Гуьлмегьамедан эхиримжи гафар тир.

Вагьши душмандикай, чандилайни гъил къачуна, Ватан, хайи кIвал, багърияр хуьз къати женгиниз физвай викIегь аскердиз гуя аян тир: вич хизиндивай, рухвайривай гьамишалугъ яз къакъатзава. А йисара Кьасумхуьруьн райондик акатзавай гъвечIи Магьмутахуьряй фронтдиз фейибурун чIехи пай — 23 кас — элкъвена  хтанач. Абурун жергедай яз —  Гуьлмегьамед Гьасановни.

Дяведиз фидайла Гуьлмегьамеда авур веси, адан уьмуьрдин юлдаш Сафията гзаф жафа чIугуна, дарвилерни азиятар эхна, намуслудаказ, уьзягъвилелди кьилиз акъудна­. Пуд хвани хвена, чIехи авуна. Абурув кIе­л­из туна. Дидеди рухвайриз, гьамиша буба ри­кIел гъиз, ам хуьре гьихьтин гьуьрмет авай, ин­сандин къадир чидай викIегь инсан я, ам дяведай гъалибвални гваз хкведа лугьудай. Амма…

Зиямудин бубадин дирибаш къамат бейнида аваз чIехи хьана. Дидеди, вичин веледар бубадикай магьрум хьана, абуруз бубадин тербия акунач лагьана, несилрин алакъа атIуниз рехъ ганач.

— Дидедин зегьмет зурба я, — лугьузва Зиямудин Гуьлмегьамедовича. — Диде-бубадин къадир аваз тербияламиш хьайидакай халис инсан жеда. Къуни-къуншидиз, обществодиз хийир авай инсан. Дяведин йисара буба кьилел алачиз аялар хвена, чIехи авур гьар са диде къизилдин гуьмбетдиз лайихлу я. Гьамишалугъ рикIера хуьниз.

Хайи хуьре сифтегьан школа куьтягьайдалай кьулухъ Зиямудина Вини Ярагъдал 7-классдин школа акьалтIарна. Дидедизни ва лап гьа бубади хьиз, гьамиша гъвечIи стхадин къайгъударвал ийиз хьайи чIехи стха Керимаз Зиямудинакай вини дережадин образование  авай пешекар хьана кIанзавай. Абуру Зиямудин Мегьарамдхуьруьн юкьван школа-интернатда кIелуник кутуна.

Дяведин аялар (Зиямудин Гьасанов Советрин уьлкведин аялрин гьа и несилдай я) аялвилин бахтар акурбур туш. Яшар бегьем тахьанмаз, гьеле диде-бубадин къайгъударвал кIамаз, абуру кIвалин-къан, хизандин дердийра чIехибурухъ галаз тай-туьшвал авуна. Гатун варцара чIехибурухъ галаз сад хьиз колхозда кIвалахдай. Зиямудин Гуьлмегьамедовича рикIел хкизвайвал, зегьметдин йикъарай гузвай пулдихъ ктабарни къачуз жезвай, дидедиз савкьатни ва маса куьлуь-шуьлуьярни.

Эгер, фикирзава за, гилан аямдин школьникриз а девирдин аялрал акьалтай четинвилер (Аллагьди яргъаз авурай!) акунайтIа, шумуд касди юкьван школа куьтягьдайтIа? Килиг садра,  Мегьарамдхуьряй Магьмутахуьруьз 15-16 км. рехъ ава. Гьар киш юкъуз тарсарилай кьулухъ Зиямудин кIвализ хъфидай, гьяддиз — элкъвена Мегьарамдхуьруьз, интернатдиз. Дидеди чрай виридалайни ширин фу, кьве кIус ниси авай чантани гваз. А вахтара “школьный автобусар” авайди тушир. Рекьера улакьарни кьериз-цIаруз жедай.  Заз лугьуз кIанзвайди ам я хьи, диде-бубайри чпин веледар къастунал кIевибур яз тербияламишна кIанда. КIелдай йисара Зиямудин классда виридалайни хъсан, школада — лап хъсан ученикрикай сад хьана. Адан рикI алай предмет физика тир.

— Чи школада хъсандиз тадаракламишнавай, масанра авачир хьтин вижевай физкабинет авай. Ам туькIуьрнавайди зи рикIе­лай гьич садрани алат тийир муаллим Ибрагьим Асалиевич Асалиев тир. Гуьгъуьнлай ада гзаф йисара Дагъустандин политехнический техникумдин директорвиле кIвалахна. Ам чIехи бажарагъ авай педагог хьана. Ибрагьим Асалиевича заз физика ва муаллимвилин пеше кIанарна, — рикIел хкизва З. Гьасанова.

Мегьарамдхуьруьн юкьван школа куьтягьайдалай гуьгъуьниз  Зиямудин Гьасанова ДГУ-дин физикадинни математикадин факультетдин физикадин отделение лап хъсан къиметар аваз акьалтIарна. Гьа йисуз ада вичи кIелай Вини Ярагърин школада кьве вацра кIвалахна. Гуьгъуьнлай адаз армиядин жергейриз эвернай. Армияда авайла чешнелу аскер З. Гьасанов вичин сад лагьай наградадиз — “Отличник боевой славы” знакдиз — ла­йих­лу хьана.

Аскервилин къуллугъдилай гуьгъуьниз Зиямудин муаллимди Шихидхуьруьн, Ярагъ-Къазмайрин юкьван школайра кIвалахна. Адан багърияр залзаладилай гуьгъуьниз цIийиз арадал гъанвай Мегьарамдхуьруьн райодин Советский хуьруьз куьч хьанвай. КIвалахдай чка хьайила, З. Гьасановни и хуьруьн юкьван школадиз хтана. Советский хуьруьн школа кьулухъ галамукьзавайбурукай тушир, амма кIвалахдай ашкъидив ацIанвай бажарагълу, жегьил педагог Зиямудин Гьасанова чирвилерин ва тербиядин и макандин уьмуьрдик цIийи къуватар, цIийи гьерекатар кутуна. Эвелни-эвел ада хъсан физкабинет туькIуьрна. Тарс тухунин къайда муаллимди акI тешкилнавай хьи, гьатта виликдай физикадиз бегьем фикир гун тийиз хьайи школьникар патални ам рикI алай тарсуниз элкъвенай. Зиямудин муаллимдин ученикар райондин ва республикадин олимпиадайра гъалиб жез башламишна.

Тарсуна, тарсунилай къеце школьникрихъ, диде-бубайрихъ галаз Зиямудин Гуьлмегьамедовича ахьтин рафтарвал тухузвай хьи, абуру и жегьил муаллим чпин мукьвади, багъри кас хьиз кьабулзавай. Педколлективда, хуьруьн жемятдин арада гьуьрмет къазанмишнавай,  аялрин рикI алай жегьил муаллим школадин комсомолри чпин секретарвилиз хкяна. Советский хуьруьн юкьван школадин комсомолрин тешкилат баркаллу краралди неинки районда, гьакIни республикада машгьур хьана.

А йисара школайрихъ чIехи классра кIелзавай аялрин производстводин бригадаяр авай. Советский хуьруьн мектебдин брига­дадин регьбер физикадин муаллим, комсо­мол­рин секретарь Зиямудин Гьасанов тир. Бригадади чугъундурар, памадурар битмишарзавай. Республикада машгьур жезвай школьникрин бригада “Фрунзенский” совхоздин майвачийрилай кьулухъ галамукьза­вачир.

— Яда, Зиямудин, чIехи стхадин гьуьрметдай хьайитIани, чалай вилик элячIиз кIан жемир, — зарафат авунай садра чIехи стха, сов­хоздин кIвенкIвечи бригадир Керим Гьасанова. А йисуз Советскидай тир школьникрин бригадади Дагъустанда сад лагьай чка кьунвай, ВДНХ-дин награда къазанмишнавай.

Общественный крара чешнелудаказ иштиракзавай жегьил педагогдин тешкилатчивилин бажарагъ такуна амукьзавачир. А йисара ВЛКСМ-дин райкомдин сад лагьай секретарвиле Зара Агьмадовна Латифовади кIва­лахзавай. Абур са классда кIелна, са йи­суз юкьван школа куьтягьнавайбур тир. Лати­фовади  са сеферда З. Гьасановавай хабар кьунай: “Ваз комсомолда кIвалахиз кIанза­вач­ни? ТахьайтIа, уьмуьрлух муаллимвиле кIвалахдани?”

— Муаллимвал виридалайни гуьзел пеше я, — жаваб гуналди, Зиямудин Гуьлмегьамедовича вичин пешедиз вафалувал къалурна­.

— Эхь, гьакъикъатдани гьакI я, — разивалнай секретарди.

Ибур а чIавуз жегьил муаллимди чIагай гафар яз лагьайбур тушир. Ам виликдай хьиз, къени инанмиш я: дуьньяда виридалайни гуьзел, важиблу, инсанрин обществодиз герек пеше муаллимвал я. Аллагьдин патай пай ганвай, халис муаллимар авачир общество вилик фидач, адан эхир пехир жеда.

— Дегь девиррилай башламишна инсанри муаллим лап багьа, пак касдин чкадал эцигиз хьайиди я, —  лугьузва Зиямудин Гуьл­мегьамедовича. — Дегь заманайрин Китайдин зурба философ Конфуцийдин гафарай, куьгьне девирра тестикь хьанвай адетрай, гьатта пачагьдин эмирдалди эверна адан патав атанвай муаллимди адан (пачагьдин) вилик кьил агъуздачир, икрам ийидачир. Му­аллимдиз ийизвай гьуьрмет, гьа гьисабдай яз пачагьдин патайни, гьакьван вини дережадинди тир.

Муаллимвилин пешедикай веревирдер ийидайла, за жува-жувак фикирзава: эгер вичиз кIан хьанайтIа, Зиямудин Гьасановавай райкомда, исполкомда ва я маса идарада “кьеж квай” са къуллугъдал физ жедай. Ихьтин чIехи къуллугъдиз ам вири патари­хъай­ кутугнавай, гьазурвал авай кас я. Амма ада вири уьмуьр школадиз, муаллимвилиз, аялриз чирвилер, тербия гуниз бахшна. И кардин себебни сад я: Зиямудин Гуьлмегьамедовичаз муаллимвал, насигьатчивал вичин руьгьдин истемишун, уьмуьрдин игьтияж яз аквазва.

Чна ихтилатардайла Зиямудин муаллимди элкъвез-хквез вичи тарсар гайибур, абурун агалкьунар рикIел гъизвай.

— Зи ученикрин жергеда олимпиадайра гъалиб хьайибур гзаф ава, — ихтилатзава          З. Гьа­­санова. — Амма абурун арада Къарабегов Казбек кьетIен чкадал ала. РикIел алама­, 7-классда физикадай сад лагьай тарсунилай гуьгъуьниз Казбек зи патав атана, суалар гуз башламишнай. Гьа икI гьар сеферда, тарс куь­тягь хьайила. Заз и аялдиз чирвилерихъ къанихвал авайди акуна. За адаз алава тапшуругъар гуз, адахъ галаз кьилди кIва­ла­хиз башламишна. Казбекахъ галаз физика­дай акъажунардай ученик райондани, республикадани хьанач. Бязи вахтара ада физик­адай четин задачаяр залай фад гьялна куь­тягьдай­. Ам гзаф олимпиадайрин гъалибчи я.

Анжах халис муаллимдивай, и пеше руьгь­дин игьтияж тир халис тербиячидивай лугьуз жеда: “Зи ученикди четин задачаяр за­лай фад гьялна куьтягьдай”. Гьакъи­къат­­да­ ибур михьи рикIин дамахдин гафар я. Муаллимди са шумуд йисуз зегьмет чIу­гуна, вичи битмишарай вичин рикI тухарзавай куьтягь тежедай бегьердал гьахълудаказ дамахзава­.

— Зиямудин муаллим, хейлин педагогри  къенин ученикрик кIелдай ашкъи квач лу­гьуз, къал къачунва эхир…

— Хци месэла я. Адахъ себебарни гзаф ава. За жувак еке къалабулух кутазвай тек садан тIвар кьада. “Аял — кьепIинамаз, дана —  епинамаз” — лугьуда лезгийри. Аялдиз чирвилерин алемдиз ракIарар ачухзавай куьлег дидед чIал я. Инал чи лезги чIал. А куьлег чна аялрив гьикI вугузва? Мектебдиз фейи сифте йикъарилай аял четинвилера гьатзава.  Сад лагьай классдилай эгечIна ина тарсар урус чIалал тухузва. Вич рахунрин бегьем­ гъавурда акьан тийизвай ягъи чкада аялдиз хуш къведайди туш. Адаз ина къулайсуз же­да. Лезги чIал, лагьайтIа,  хизанда диде, буба, багърияр рахазвай чIал я. “КьепIина­маз” дидедин мецелай къвезвай гафар, сесер аялдин япара, бейнида багърибур, рикIиз кIани­бур яз амукьзава. Дидед чIал зурба къуват я. Ам инсандин руьгьдихъ, зигьиндихъ галаз вилиз таквадай агъзур жуьре рекьералди­ алакъалу я. Эгер, вилик девирра хьиз, сиф­тегьан классра вири тарсар дидед чIалал пешекарри тухуз хьайитIа, гьаларни дегиш жедай. Чна дуьньяда виридалайни менфятлуди яз хьайи советрин школайрин образованидин къайда чукIурна. Нетижа чаз виридаз аквазва. Чи агалкьунар акурла, Америкади гьеле 60-йисара а къайда — чна чукIурнавай къайда — чпин уьлкведа кардик кутунай. Идан нетижани аквазва чаз.

Гзаф къалабулух кутазвайди дидед чIа­лал рахазвайбурун, кIелиз-кхьизвайбурун кьадар яваш-яваш тIимил хьун я. Им халкьдиз, милли культурадиз еке зиян я. Чараяр аку­­на кIанда. “Лезги газетди” къалурзавайвал, а чараяр жагъурзава. Эвелни-эвел, “Лез­ги­ газет” вич чIал, чи культура, халкьдин хъсан адетар хуьзвай чахъ авай кесерлу чIехи такьат я. Адакай лезги чIал хуьнин кьилин даях хьанва. Алай йисуз адан тираж республикадин амай вири газетрилай гзафди хьуни чи умудар артухарзава. За чи газет кIелиз 50 йис кьван хьанва жеди. Халкьдин дердийрикай, хци месэлайрикай, тIал-квалрикай кхьизвай чаз авай са газет я лугьуз кIанзава заз. Баркалла!

ХупI жедачирни гьар са кIвализ “Лезги газет” хквез хьанайтIа. Зиямудин Гуьлмегьа­медовича 55 йисуз педагогвиле кIвалахна: физикадин муаллим, завуч, школадин директор. Директордин къуллугъдал ам муаллимри сечкияр кьиле тухвана хкягъайди я. Исятда­ пенсияда ава. Адаз “РСФСР-дин просвещенидин отличник”, “РД-дин школайрин лайихлу му­аллим”, “Зегьметдин ветеран” гьуьрметдин тIва­рар, ВЛКСМ-дин ЦК-дин, Дагъус­тандин об­комдин гьуьрметдин грамотаяр ганва. Ам РФ-дин “Йисан муаллим” конкурсдин гъалибчи я.

Зиямудин Гуьлмегьамедович чешнелу хизандин кьил я. Адан уьмуьрдин юлдаш Гуьзелагъа Бабахановнади ДГУ куьтягьна муаллимвиле, ахпа 30 йисуз хуьруьн “Чубарук” аялрин бахчадин заведующийвиле кIвалах­на. Вири и йисара бахча районда лап хъсанбурун жергеда хьана. Гуьзелагъа Бабахановадин агалкьунар гьуьрметдин грамотайралди къейднава.

Зиямудин ва Гуьзелагъа Гьасановрихъ кьуд хва ава. Эдгара хуьре кIвалахзава. Жам­булата лап хъсан къиметралди Москвада Плеханован тIварунихъ галай халкьдин майишатдин институт куьтягьна. Алай вахтунда ам Дербент шегьердин ва райондин налогрин инспекциядин регьбер я. Артура таможнядин къурулушда кIвалахзава. ГъвечIи хва Заур Дербент райондин газдин майишатдин регьбер я. Зиямудин муаллимдихъ цIуд хтулни кьве птул ава. Муаллимар тир дидедини бубади чпин веледар инсандин къадир авайбур, халкьдин адетриз вафалубур яз тербияламишна. Абурал дамах ийиз жеда.

И йикъара, 6-февралдиз, Зиямудин Гуьл­мегьамедовичан 80 йис тамам жезва. Чна адаз — халис Муаллимдиз, насигьатчидиз, уьмуьрдин гъахълу рекье авай инсандиз ви­чин юбилей рикIин сидкьидай мубаракзава.

Абдулафис Исмаилов