Тербиядин месэлайрай

Аялдикай жаван хьайила, тербия гунин адетдин къайдайри кIвалах хъийизмач ва диде-бубаяр четинвилера гьатзава. Голландиядин са университетдин профессор, “Чи хъсан жаванар” ктабдин автор, кьве аялдин ди­де Нелли Литвака жезмай кьван мукьвал-мукьвал жува-жув аялдин чкадал эцигуниз ва жуван аялар тербияламишунин тежрибадикай масадбурузни суьгьбет авуниз эверзава. 

Вири крар инкарзавай жаванриз са гьихьтин ятIани шей теклифиз четин я. Чпин винел патан акунрал ахтармишунар тухузвай абур гзаф дуьшуьшра нетижайрал рази яз амукьзавач. Гуьгьуьлар мукьвал-мукьвал дегиш хьунин патахъайни абуру жаваб гузвач.

Аялринни диде-бубайрин арада авай раф­тарвилери гзаф дуьшуьшра хъиткьер гузва ва ахпа абур арадал хкиз гзаф четин я. И кар арадал татун патал чеб кьилиз акъудиз­ асант, амма таъсирлу крар рикIел хуьн важиблу я. Гьа икI,  Нелли Литвака жаванрихъ галаз умуми чIал жагъурун меслятзава.

1. Жавандиз гьараяр ва туьгьметар авун виридалайни хийирсуз кар я. Аялдиз нубатдин­ “лекция” кIелайдалай ва гьараяр авурдалай кьулухъ квевай гуьзлемишзавай нетижа эсиллагь къачуз жедач. Ам квевай мадни яргъаз къакъатда. Гьар сеферда квез аялдиз гьараяр ийиз кIан хьайила, жува-жув адан чкадал эциг. Эгер квез са ни ятIани гьараяр ийиз хьайи­тIа, куьне вучда? Сифте куьне бейкефвал, ажугълувал гьиссда, шехьиз ва я жаваб гуз кIан жеда, нетижада лагьайтIа, ихьтин инсандихъ галаз алакъаяр кьатIзава. Бес куьне куь аялдиз гьараяр авуни вучиз менфят гудайди хьиз фикирзава? Фад ва я геж аялдиз куь ван хкведач ва ам вичин къене агал жезва. Нетижа­ сад я: рафтарвал авунин ихьтин жуьредихъ сифтени-сифте куьн патал менфят авач.
2. Аялриз диде-бубайрин жавабдихъай кичIе я. Жуван аялдин разисузвал ахтармишиз чалишмиш жемир ва туьгьметар михьиз арадай акъуд. Жаванди гьамиша куьн са квелди ятIани рази туширла ва я хъел авайла­ гьиссзава. Им куьн гьатта киснавай дуьшуьш­дизни талукь я. Эгер куьне вири крар писдаказ кьатIузватIа, ада къалабулухвал гьисс ийиз башламишда. Сифте ада квез ихтибар хъийидач, ахпа кьабулни хъийидач. Аялдини куьн эвездай маса кас жагъурда.

Аялрикай хъел татун патал чна квез ихьтин меслятар теклифда. Аялриз чахъ галаз ра­хаз кIанда. Амма и вахтунда абурухъ галаз­ суьгьбет тухун патал гьакикъатдани итижлу темаяр жагъурун лазим я. Чпини чна абурун гьерекатар хъсанбур тирди кьатIузвайди гьисс авун герек я. Чна лагьайтIа, алакъа хуьн яз, аялриз гьакI тIвар патал ачух ва я чи­небан тапшуругъар гузва. Гьа икI, яваш-яваш чIехибуру абурун вилера кесерлувал квадарзава. Квез куь аялар гьихьтинбур ятIа, гьахьтинбур яз кIан хьухь. Абурувай тежедай крарни истемишмир.

3. Эгер гьялна кIанзавай месэла авачтIа, жува-жуваз кьетIидаказ “акъваз!” лагь. Жува-жу­ван вилик суал эциг ва михьи рикIелай адаз жа­ваб це: квез куь аялдин къилихра са вуч ятIа­ни бегенмиш тушни, я та­хьай­тIа гьакъикъат­дани са месэла авани? Эгер аялди яргъи чIа­рар тунватIа, и кар бажагьат са низ ятIани бе­генмиш жеда. Амма ида аялдин уьмуьрдиз къурху гузвани? Им жаванди анжах вичи-вич къалурунин жуьре я. Вахтунда а кар кьа­тIун лазим я хьи, себебсуздаказ арадал гъанвай месэлаярни ава, гьакъикъатда авайбурни.
4. Эгер месэла гьакъикъатдани аватIа, тайин тир ва тамамариз жедай везифа эциг. Месела, жуван рушакай садрани кIелунра «отличница» тежедайди чир хьайитIа, адакай гьихьтин рекьелди хьайитIани гьахьтинди ийиз чалишмиш жемир. Им ахмакь кар я. Гьардахъ вичин алакьунар ва мумкинвилер ава. Аялдин вилик исятда авай къиметар туь­кIуьр хъувунин везифа эцигна кIанда. Адавай тежедай крар тIалабна виже къведач.
5. Везифаяр асантбуруз ва гьялиз четинбуруз пай жезва. Асант везифаяр диде-бубайривай аялдин иштираквал авачизни кьилиз акъудиз жеда. Амайбур гьялиз четинбур яз гьисабзава. Абур кьилиз акъудун патал аялдин разивал герек я. ИкI тахьайтIа, фикирда кьунвайди кьилиз акъудиз жедач ва ам дегишариз мажбур жеда.
6. Месэлаяр гзаф тахьун лазим я. Гьасятда ва ара атIунар авачиз са шумуд месэла гьялна виже къведач. Са гьихьтин ятIани нетижа къазанмишуналди шад хьайи аял, куне гьич тахьайтIа, зур йисан вахтуналди секиндаказ тур ва адав месэлаяр куьтягь тежедай тегьерда гьялиз вугумир.
7. Эгер жавандиз кIелиз кIанзавачтIа, диде-бубади сабурлувал хвена кIанда. Чи везифа гьатта гъвечIи агалкьун хьайилани аялдин тарифун я. Мумкин я, ам вични яваш-яваш вилик фида. Аял секиндаказ туртIа, ада вичиз са тайин тир рехъ хкяда. Амма гьевес квахь тавун патал ада им вичин къарар тирди кьатIун лазим я.
8. “Вадри” инсан бахтлуди ийизвач. Ви­ри инсанрихъ гьар жуьре алакьунар ава. Ме­села, са аялди писдаказ шикилар чIугвазва. Адавай йикъа 5 сятда тренировкаяр ийиз са юкъуз хъсан шикил чIугваз жедай. Амма и дуь­шуьшда а аялдивай хъсандиз алакьзавай ва вичиз лезет гузвай кIвалах кьилиз акъу­диз жедачир. Адаз, месела, математика­ патал вахт амукьдачир. МасакIани жеда. Аял­дихъ шикилар чIугвадай бажарагъ ава, ам­­ма ада математикадай “вадар” къачун па­тал диде-бубади вири къуватар эцигзава ва гьа икI аялдихъ авай шикилар чIугвадай бажарагъ пуьрчуькьарзава. Ихьтин “вадри” аял бахтлуди ийидани? Ваъ, гьелбетда. Алакьунар вилик тухвана кIанда.
9. Кьуру дамахар гвачир инсанарни бахт­лубур жеда. Квез а кар чир хьун лазим я хьи, эгер­ квез аялдикай отличник ва ам гьар са кар­да сифтеди хьана кIанзаватIа, им лагьай чIал­ туш хьи, аялдиз вичизни и кар герек я. Гзаф инсанар патал виридалайни хъсанбур хьун важиблу туш. Хейлин аялар чпин рикI алай­ кардал гьевесдалди маш­гъул я ва абур вилик фенвай бахтлу инсанар яз чIехи жезва. Отличникри лагьайтIа, гъалатI ахъаюнин кичIе­вал аваз, гьамиша артухан къалабулухвал гьис­сзава. ЧIехи яшдиз акъа­тайла, абурувай уьмуьрдани чпиз тайин тир чка жагъуриз жезвач.
10. Ихьтин са гзаф хийирлу упражнение ава. Ада диде-бубайрин везифаяр хъсандиз аннамишиз куьмекзава. Са чар къачуна ам кьве патал пай ая. Чапла пата хъсандиз кIе­лун патал герек ерияр кхьихь (къастунал кIеви­вал, зигьин, къиметар, тапшуругъар тамамарун, жавабдарвал, низамлувал, къайдайрал амал авунин алакьун). ЭрчIи пата лагьайтIа, уьмуьрда агалкьун ва бахт патал герек тир ерияр кхьихь (жув-жувахъ инанмишвал, сагъламвал, сад-садав кьун, гуь­гьуьлдин­ интеллект (бажарагъ), рафтарвал хуьз алакьун). ЭрчIи патан колонкада кхьенвай ерияр школада кутазвач. Абур вири чна чи аялрив агакьарна кIанда. Тербия гунин ме­сэла адакай ибарат я хьи, 18 йис яш хьанвай инсандивай вичин хсуси уьмуьрдин пата­хъай жаваб гуз хьун лазим я…

Нариман Мамедов

журналист-педагог, РД-дин культурадин

лайихлу работник