Ван авуна

“Гъиляй физ гьайиф я” (“ЛГ”,  №10, 5-март). Автор — Тамила Салманова. ГъвечIи макъалада авторди, жергедин лезги  дишегьлиди,  дидеди лугьузвайвал, гьихьтин важиблу месэла къа­ра­гъарзаватIа килиг. Авай са рушаз вичиз дидедилай, бадедилай атанвай гъилин кIвалахар, сеняткарвал чир хъувун. Бес им гьар са дидедин­ буржи тушни. “Гъиляй физ гайиф я” макъала лез­ги дидедин рикIин гьарай я.

Авторди къейдзавайвал, къе яшлу дишегьлийриз чизматIани, жегьилриз гуьлуьт, чивек, жигет, гам-халича хурун чиз амукьзавач…

Гамар, халичаяр хурунин сеняткарвал, заргарвал ва хъенчIин къапар туькIуьрун хьиз, дагъвийриз, иллаки лезгийриз, хас сеняткарвал я. И пеше Кьиблепатан Дагъустанда ва Кеферпатан Азербайжанда лезгияр яшамиш жезвай чилерал арадал атунихъ себебар, гамар хурунин сеняткарвилел машгъул жедай кутугай шар­тIар авай. Сад лагьайди, хъсан еридин сар. Баркаллу къурушвийри арадал гъанвай лезги жинсинин лапаграл алай яргъи йис (сар) гьа и сеняткарвилиз кутугайди тир.

Гамар хурунал анжах дишегьлияр машгъул тир. Гам храз чин тийидай лезги дишегьли кьериз-цIаруз  гьалтдай. И сеняткарвал чирдай мектебар авайди тушир. Руша и пеше вичин дидедивай, чIехи вахаривай чирдай.

Рушариз, 5-6 йис хьайила, гьикI кIиринал кваг къачудатIа, гъал кутадатIа къалурдай… 14-15 йис тамам  хьайила, абуруз кьилди ацукьна храз чир жедай. Гьар са руша халичаярни сумагар хра­дай ва абурукай лап иербур, гъуьлуьз фидай­ла, жигьизар яз тухудай.

Гьикьван пара гамар гваз атайтIа, свас гьа­кьван­ къиметлуди, багьади яз гьисабдай. Сусан жигьизрихъ гуьлуьтар, чивекар, хъуьцуьганрин чинар, гьебеяр, балкIандин пурарал вегьедай йигьерчани галаз жедай.

Гам, халича авачир лезги кIвал хьун мумкин тушир. Абур кIвалин чилик, цларикни хьайила, сандухдин винел харадиз янани жедай.

Гамарин кьадарди хизандин агьваллувал къа­лурдай. Абурун ерини эвелни-эвел сарин еридилай, гъалар гьазурунилай, рангарилай, гам хурунин къайдадилай аслу жезвай.

Кьиблепатан Лезгистанда гам-халича хурун вилик финикай Геродота, Клавдий Элиана, Ксенофонта ва дегь чIаван маса тарихчийри малуматар гъизва. Вири и делилар фикирда кьуна, лугьуз жеда хьи, и региондин и сеняткарвилихъ къадим тарих ава.

Эгер сур чIавара Лезгистанда гамар-сумагар кIвалин-къан яшайиш патал хразвайтIа, XIX асир­дилай,Закавказье Россиядин империядик акатайдалай гуьгъуьниз, Бакуда, Генжеда, Ширванда, Къубада хразвай гамар маса гуз башламишна ва жуьреба-жуьре выставкайра иштиракиз хьана.

Алай вахтунда лезгийрин къадим халичайрин чешнеяр гьам дуьньядин музейра, гьамни кьилдин ксарин коллекцийра гьалтзава.

Лезгийрин гамар, чпин рангарин гуьрчегвилел, абур сад-садав кьунин тегьердал гьалтайла, тафаватлу жезвай.

Виликдай, химиядин рангар пайда жедалди,  чуьллера, дагълара экъечIзавай векьерикай, цуьк­верикай, абурун дувулрикай менфят къачуна, жуьреба-жуьре рангар арадал гъизвай. Мисал яз, хъипи ранг патал хъипи цуьквер ишлемишзавай. Хъархъун  таран пешерикай ва чкалрикай михек ранг гьазурзавай. Яру ранг гьасилун­ патал ругъунар цазвай… Ахьтин еридин халичайри, гамари иесидиз яргъал йисаралди къуллугъзавай. Заз жува кIелай чешмейрай малум хьайивал, персерин халичайрин дурумлувал — 150 йис, лезгийрин гамарин  300-400 йис я.

Къейдна кIанда хьи, лезгийри кьве жуьредин гамар хразвай — табунинбур ва чичIединбур. Табунин гамар лап сур девиррихъ галаз алакъалу я. Немсерин искусствовед Г.Ропа вичин “Шаркь патан гам” ктабда Кавказдин гамар Азиядин гамарилай вилик пайда  хьайиди субутзава ва Кавказдин табунин гамар абурулай еридиз хъсан тирди къейдзава.

Чи миллетдин гамара,халичайра “лезги хаш”, “лезги гъед”, “урус тур”, «лепе», “рехем»,  “ки­кер”, “пехъер”, “герана” (гичин), “фур”, “фурар” ва гзаф маса нехишар  гьалтзава. Ибур инсанри майишатдай къачунвай чешнеяр я. Чешнеяр гамунин устIарди ва художникди, садалайни аслу тушиз, чпи хкязавай.

Лезги сумагра лап сур чIаварилай гьалтзавай “фур”, “фурар” чешнени яшайишдихъ, дула­нажагъдихъ галаз алакъалу, мублагьвал къалурунин лишан я.

Вилик вахтара картуфар, салан майваяр, ниси, шур авай цел фурара хуьдайди тир. Гьа фурар я гамарин, халичайрин чешнейра авайбур, чебни — ацIай фурар. Чилик квай гамуниз, цлак квай халичадиз килигай касдин руьгь а шикилри шадарзавай.

Гамар хурунин сеняткарвилихъ, зегьмет чIуг­ваз вердишарунилай гъейри, хъсан маса терефарни авай. Гамунихъ ацукьайла, яш хьанвай, уьмуьрдин уькIуь-цуру акунвай дишегьлийри камаллу, насигьатдин ихтилатар, хкетар, кьилел атай кьисаяр ахъайдай, сада кьил кутаз, бендер­-манияр лугьудай, амайбуру давамардай. Жегьил­ рушари а манияр, ихтилатар, хкетар кьадай.

СССР-дин девирда гамарин артелар, фабрикаяр ачухай вахт чи  и сеняткарвал патал бегьерлуди ва чи халкь патал хийирлуди хьанай. Агьалияр гзаф яшамиш жезвай чIехи хуьрера ди­шегьлияр кIвалахдал желб авуналди, хизандиз къазанжи гъидай, гьукуматдин къайгъударвилик квай хилез элкъвенай гамар, халичаяр хурун.

Къвез-къвез, базардин басрух (конкуренция) себеб яз, машинралди хразвай искусственный гъаларин ва синтетикадин ужуз гамари чи гамар хурунин сеняткарвилиз екез кьецI гана. Фабрикайрин кIвалах акъваз хьана.

А фабрикаяр хьайи  дараматар чи бязи хуьрера вилик-кьилик квайбуру, абурун кIвалах акъвазунал вил алайбуру хьиз, тади гьалда маса гана, анра авай тадаракар-станокарни кваз. Маса миллетри лагьайтIа, абур,  пакадин югъ фикирда аваз, иесивална, хвена.

Чи медениятда вил авай, адан геле авай “гъуьрчехъанри” чи хуьрерай гьикьван гамар, халичаяр хчална, лап цIранвайбурни. Пулдихъ маса гайибур пулдихъ (кепекрихъ) гана, куьрайбур куьрна (бартер) туьркверин гьа агъуз еридин­ синтетикадин метягьрихъ. Фикирнач хьи са­дани, бес и  искибур  ибуру вучиз къачузвайди я лагьана. Къени а къумрал ранг алайбур гамарин суракьдиз чи хуьрериз къвезма. Къачур а гамар, халичаяр абуру чпин музейра эцигнава.  Регъуь-гьая амачиз, им чпин сеняткарвал я лугьузва.

Лезги хуьрера халичаяр храдайбурун кьадар йикъандавай-къуз тIимил жезва, я акьалтзавай несилни и пешедив къадирлувилелди эгечIза­вач, я абуруз чирдай касни авач. Лезгийрин тарихда кье­тIен чка кьунвай и сеняткарвал арадай акъа­тайтIа, им туьхкIуьриз техжедай еке гъалатI жеда.

Чи миллетдин векилри а сеняткарвал гележег амачирди, куьгьне хьанвайди яз гьисабна же­ди. Амма гъили хранвай гамар дуьньядин базарра  чпин дережа са чIавузни агъуз ават тийидай ядигарар я. Пешекарри тестикьарзавайвал, гъилин гамарин ери машиндалди хранвайбурулай са шумудра артух я. Вучиз лагьайтIа, гам храз­вайла, гъилелди кьазвай кваквар машинди кьазвайбурулай мягькем жезва.

Чи асул лезги чешнеярни нехишар, куьлуь дегишвилер кутун хъийиз, чи къунши миллетри чпин кIвачихъ хъиязава. Иеси амачир шейиниз къвалалай маса иесияр акъатун адет хьанвай кар я.

Амма умуддин цIирерни авачиз туш. Лезги халкьдин баркаллу хва Абдулмуталибов Наримана регьбервал гузвай СтIал Сулейманан районда гьар йисуз  “Лезги гамарин югъ” сувар хьиз кьиле тухузва. И районда аялриз гамар храз чирдай кружокар кардик ква. Виринра гьахьтин, жуван халкьдиз, ватандиз вафалу регьберар хьа­найтIа, чун чи ивиррин иесияр яз амукьдай.

Сейфудин  Шагьпазов