Эхиримжи вахтара Дагъустанда цIийиз арадал гъанвай ва чеб производствода кардик кутунвай шейэрин (изобретенийрин) кьадар лап тIимил хьанва. Мисал яз, шаз республикада анжах са изобретенидиз муьштери  акъатна.  Стратегиядин метлеб авай и рекьяй кьулухъ галамукьунин себебар журналист  Андрей  Меломедова  РД-дин лайихлу изобретатель, республикадин рекьерин майишатдин агентстводин регьбер  Загьид  Хучбаровахъ  галаз санал веревирдна. Эхиримжи вахтара Дагъустанда цIийиз арадал гъанвай ва чеб производствода кардик кутунвай шейэрин (изобретенийрин) кьадар лап тIимил хьанва. Мисал яз, шаз республикада анжах са изобретенидиз муьштери  акъатна.  Стратегиядин метлеб авай и рекьяй кьулухъ галамукьунин себебар журналист  Андрей  Меломедова  РД-дин лайихлу изобретатель, республикадин рекьерин майишатдин агентстводин регьбер  Загьид  Хучбаровахъ  галаз санал веревирдна.

 -Загьид Гьажиевич, алай макъамда арадал гъанвай цIийи шейэр кардик кутунин игьтияж гьич садазни амай хьтинди туш. Идан патахъай куьне вуч лугьуда?

   -ЦIийиз арадал гъанвай шейэр чарасуз герек я. Къе дуьньядин экономикайрин акъажунар гьакъикъатда технологийрин акъажунриз элкъвенва. Технология вич лагьайтIа, кардик кутунвай са нин ятIани изобретение я.

     -Куь рикIел куьне майдандиз акъудай сифтегьан изобретение аламани? 

  -Лап хъсандиз алама. А чIавуз за Тлярата районда Авар Къойсу вацIал муькъуьн эцигунрал прорабвиле кIвалахзавай. За  теклифзавай цIийивал гьа чIавуз кардикни кутунай. Ида муькъвер эцигунин еридиз дибдай хъсан таъсир авуна. ЦIийи шей кардик кутуни 95 процентдин менфят гана. Гаф кватай чкадал лугьун, а чIавуз зун Дагъустандин рекьерин майишатда цIийи шей теклифунай СССР-дин авторвилин шагьадатнама гайи сифтегьан кас я. А чIаван зи изобретенидин метлеб къени агъуз аватнавач. Ада рекьерин майишатда кIвалах дуьзгуьндаказ тешкилуниз къуллугъ ийиз 40 йис хьанва. Эхиримжи сеферда чна и изобретение Андидин Къойсу вацIал муьгъ эцигдай чIавуз ишлемишна. Къейд авун лазим я хьи, изобретение — им инженердин, маса пешекардин зигьиндин зегьметдин нетижа я. Ада илимдин ва производстводин тамам хилера дибдин дегишвилер тун мумкин я. Са тIимил вахтар идалай вилик зун ктаб кхьинив эгечIнава. Ана зун производстводин кархана идара авунин барадай жува кIватIнавай тежриба умумиламишиз чалишмиш жезва. Ктабдин винел кIвалахдай чIавуз зи кьилиз итижлу жуьреба-жуьре фикирар атана. Куьне заз лагь, куь гьисабралди, социализмдин девирда идара авунин принципринни къенин девирда идара авунин принциприн арада авай кьилин тафаватлувал квекай ибарат я? 

     -А тафаватлувал хсусиятдин жуьредихъ галаз алакъалу я. 

   -Амма гьакъикъатда и барадай дибдин тафаватлувилер авач. 1976-йисуз жув муькъвер эцигдай управленидин прорабвиле тайинарай чIавуз за регьбервал гудай кадрияр патал тайинарнавай. “Руководителдин зегьмет” тIвар ганвай учебный пособие къачуна. И ктабди заз идара авунин асул къайдайрай кьил акъудиз куьмекна. Авайвал лугьун: къенин юкъузни и пособие зи кIвалахдин столдал ала, вучиз лагьайтIа, идара авунин асул къайдайрик, принциприк гьакъикъатда са ахьтин еке дегишвилер акатнавач. 

   -Куьне зун тажубарзава. Хсусиятдин жуьре ашкъиламишунин къайдаяр дегиш хьанва. Куьне лагьайтIа, идара авунин принципар дегиш хьанвач лугьузва…

 -Захъ инанмиш хьухь, гьакъикъатдани гьакI я. За гьисабзавайвал, гилан производстводинни социализмдин производстводин арада авай кьилин тафаватлувал хсусиятдин жуьредихъ галаз алакъалу туш. “Карханадин баланс” лугьудай документ авайди я. А документда карханадин майишатдин вири кIвалах раижзава. “Социалистический” балансдинни “капиталитстический” балансдин арада авай кьилин тафаватлувал квекай ибарат ятIа чидани квез? “Капиталистический балансда” цIийи са пункт, зи гьисабралди, акьалтIай важиблу пункт пайда хьанва. Ам “нематериальный актив” лугьудайдахъ галаз алакъалуди я. Карханадин интеллектуальный хсусиятни гьана ава. Бухгалтервилин балансдай къачунвай и делил, зи фикирдалди, вучиз икьван важиблу ятIа чидани? Зун гъавурда тваз алахъда. Кардин макьсаддал гьалтайла, хсусият нин гъиле аватIа, гьадалай са акьван гзаф крар аслу туш. Кар а хсусият ни ва гьикI идара ийизватIа, гьадал ала. И барадай карханадин активра интеллектуальный хсусиятдал гьалтзавай пай винизди хьун, — им идара авунин система менфятлуди тирди тестикьардай мумкинвал гузвай лишан я. ГьакI хьайила, амай вири мумкинвилер сад хьтинбур тир шартIара гьа ихьтин карханади конкуренциядин женгина амайбурулай хъсан нетижаяр къазанмишда.

     -Куьн элкъвена мад  цIийиз арадал гъанвай шейэрал хквезва. 

  — Абурукай чун мадни рахада. Лагьана кIанда хьи, нематериальный актив — им зигьиндин зегьметдин нетижадикай менфят къачудай ихтияр аваз хьун лагьай чIал я. Базардин экономикадин шартIара изобретенидин иеси я карханадикай, я а изобретение авур автордикай жезва. И кар тестикьарзавай документдиз патент лугьузва. Патент къачурдалай гуьгъуьниз зигьиндин хсусият товардиз, акъудзавай шейинивай конкуренциядин хура акъвазиз хьунин дережа хкаждай зурба такьатдиз элкъвезва. Гаф кватай чкадал къейд ийин, цIийиз арадал гъанвай шейинал (изобретенидал) монополия хьун гьич са антимонопольный органдивайни инкар ийиз жедач. Гьакъикъатда им изобретенидин иесидин патай разивал авачиз ам ишлемишдай ихтияр гьич садазни авач лагьай чIал я. Ам производствода кардик кутаз кIанзаватIа, и ихтияр пул гана маса къачу. Амма чир хьухь, и кар квез гзаф багьаз акъвазунни мумкин я. Вучиз лагьайтIа “Нематериальный активар” лугьудайбурун къиметар датIана дегиш жезвайди я. Къе вичихъ са миллион манат къачузвай активдин къимет, пака 100 миллион манатдив агакьун мумкин я. 

 -Девлетлу компанийривай зигьиндихъ галаз алакъалу хсусият гьазур технологийрин жуьреда аваз маса къачуз жеда. Бес хсуси балансда нематериальный активрал гьалтзавай пай артухариз кIанзавай жергедин карчийри вуч авурай?

   — Инал чавай тек са рехъ къалуриз жеда: кIвалахал вини дережадин чирвилер авай, къастунал кIеви ксар, производствода кIвалахзавай чIавузни чпин чирвилер деринариз кIанзавай ксар кьабулна кIанда. Компанияр чирвилер авай инсанралди девлетлу я.  Компанияр гужлу хьайила, республика, уьлквени къудратлу жеда. 

 -Веревирдер авурдалай гуьгъуьниз тайин са фикирдал къвезва: къе экономика вилик фин технологийрилай аслу я. ГьакI тушни? 

   — Куьне дуьз лугьузва. Техника гьамиша технологийрихъ галаз алакъалу жезвайди я. Мисал яз, Америкада 24 сятдин муддатда 18 метрдин яргъивал алай муьгъ эцигдай техника ва технологияр ава. Ихтилат дуьзгуьндаказ эцигнавай, капитальный жуьредин муькъуькай физва. Эгер гекъигун хьайитIа, Россияда кьабулнавай нормайрал асаслу яз, ихьтин муьгъ эцигун патал саки 40 югъ вахт герек къвезва. Дагъустанда чалай гьахьтин объект 10 йикъан къене ишлемишиз вахкудай технологияр кардик кутаз алакьна. Мад са мисал гъин. Алай вахтунда дуьньяда асфальт вичин ери чIур тахьана, лазим тир дережада аваз 400 километрдин мензилдиз агакьардай техника ава. Эгер чахъни гьахьтин техника ва технологияр авайди тиртIа, Дагъустандиз сятда 350 тонн къир гьасилдай са завод бес жедай. Чна а заводдиз Къизилюртда чка гудай ва чавай асфальтдихъ галаз алакъалу вири месэлаяр гьялиз жедай. ИкI хьайитIа, чавай миллион манатралди пул кьенятиз, кIвалахдин ери ва зегьметдин бегьерлувал хкажиз жедай (ахьтин технологияр ишлемишзавай уьлквейра суткада 4-5 километрдин мензилда къир цазвайди я). КIвалахар ихьтин еришар аваз кьиле тухуни, гьелбетда, виниз тир къазанжияр къачун, мажибар аквадайвал хкажун ва бюджетдиз гузвай налогрин пуларин кьадар артухарун заминламишзавайди я. Жуван ктабда заз республикадин рекьерин майишатдин мисалдалди экономикадин жуьреба-жуьре хилер вилик тухунин барадай тайин меслятар гуз кIанзава. Рекьерин майишатдикай рахайтIа, ина чалай виле акьадай хьтин агалкьунар къазанмишиз хьанва. 

  -Загьид Гьажиевич,  алай аямдин производство идара авуниз талукь пособие кхьинин фикир куь кьилиз гьикI хьана атайди я? Ихьтин месэлайрал, адет яз, алимар машгъул жезвайди я. Куьн лагьайтIа, сифте нубатда практик я. 

   -И суалдиз жаваб гудалди вилик заз са кьве келима идара ийидай къуллугъчи яз жува кIватIнавай тежрибадикай лугьуз кIанзава. Жуван зегьметдин рехъ за муькъвер эцигдай устIарвал авунилай башламишайди я. Заз алатай асирдин 70-йисарин технологиярни, алай аямдин технологиярни хъсандиз чида. АкI хьайила, заз абур гекъигдай мумкинвални ава. 27 йисан яшда аваз зун Дагавтодордин муькъвер эцигдай управленидин начальниквиле тайинарна. За идара авунин барадай советрин плановый системадай кьил акъудиз башламишна. КIвалахар акьван къалин тир хьи, заз гьакъикъатда ял ядай вахт жагъизвачир. Куьн чIалахъ хьухь, сифте яз зун отпускдиз 45 йисан яшдиз акъатайла фейиди я. Лагьана кIанда хьи, производстводин кIвалахдихъ галаз санал зун илимдални машгъул жезвай. 1987-йисуз за Ленинграддин ракьун рекьерин транспортдин инженерар гьазурдай институтда кандидатвилин диссертация хвена. Ана цIийи шейэр арадал гъунай заз ганвай СССР-дин авторвилин 17 шагьадатнамадикайни ихтилат фенва. За республикада ва уьлкведа транспортдихъ галаз алакъалу цIудралди имаратар эцигна, кIвалахдин еришрал ва еридал гьалтайла чун гьамиша вилик жергейра хьана. За идара авунин цIийи-цIийи жуьреяр теклифиз хьана, Карл Марксалай, Адам Смиталай, Альфред Маршалалай, Джон Милалай гатIунна вири классикрин эсерар мукьуфдивди кIелна. Зун кIвалахдин классический къайдаяр чи девирдин шартIарихъ галаз алакъалу ийиз чалишмиш хьана. И кIвалахда зал хейлин четинвилерни ацалтна. Авайвал лугьун, за гъалатIарни ахъайна. Аквар гьаларай, им чирвилер ва тежриба бес тахьунихъ галаз алакъалу тир. ЦIийи ктабни за Хучбаров зурба кас тирди къалурун патал кхьизвайди туш. Зун дериндай инанмиш тирвал, гьа са гъалатIар цIийи-цIийи несилри тикрар авуниз рехъ гана виже къведач. Гьавиляй зун жуван хсуси тежриба ва жувалай алакьнавай крар раиж ийиз чалишмиш жезва. 

   -Жуван ктабда куьн рахазвай идара авунин принципар анжах рекьерин майишатдиз талукь жезвайбур яни? ТахьайтIа, абурукай  экономикадин маса секторрани менфят къачуз жедани? 

  -Идара авунин принципар жуьреба-жуьре хилера ишлемишиз жезвайди я. Карханадин пуд йисан балансдай кьил акъудайла, зун ана авай гьалар пайгардик кухтунин барадай серенжемар теклифиз гьазур яз жеда. Рекьерин майишатдиз талукь хилекай ра-хайтIа, за арадал гъизвай идара авунин къурулушди зигьиндин хсусиятдин барадай патентар аваз хьунин гьисабдай са бязи жуьрейрин инженерный объектар масадбурув гекъигайла, 3-5 процентдин ужуз ва 40 процентдин фад эцигдай мумкинвал гуда. За теклифзавай системадин менфятлувал са бязи объектрал ахтармишнава. Рази жедай хьтин нетижаярни арадал гъанва. Идалай гъейри, а системади гьар гьи региондин хьайитIани рекьерихъ галаз алакъалу бюджет идара авун таъминардай, региондин рекьерин бюджетдин такьатар кардик кутазвай вири компанийрин кIвалахдин менфятлувал 15-20 процентдин дережада аваз хьун таъминардай мумкинвал гузва. Чи республикада чпин кIвалахдин менфятлувал (рентабельность) 8-10-процентдин дережада авай карханаярни гьалтзава. Са кьадар компанийрин кIвалахдин менфятлувал 1-2 процентдилай алатзавач. Идара авунин системадин сергьятра аваз региондин рекьера эцигунар кьиле тухунин кIвалахра иштиракзавай вири карханаяр цIийикIа туькIуьр хъувун ва абурун кIвалахдин менфятлувал хкажун фикирдиз къачунва. Пайгардик квай карханаяр санал агудунин гьа са вахтунда зиянар хьуналди кIвалахзавай карханаяр тергунин, гьакIни рекьерин майишатдин хилез еке инвестицияр желбунин серенжемар кьабулунни фикирдиз къачунва. Зи фикирда авайди банкарин кредитар туш. Алай вахтунда абурун гьисабдай кIвалахиз хьун мумкин туш. Инвестицияр кьилдин ксари чара ийида. СМИ-ра раиж авунвай делилралди, республикадин агьалийрин саки 30 миллиард манатдин такьатар банкарин депозитра ава ва абуру маса регионрин экономикадин хийирдиз кIвалахзава. За гьисабзавайвал, еке доходар къачузвай ксар и программа кьилиз акъудунин карда иштиракзавай карханайрин активралди къуват хгузвай заминвилер гуналдини желб авун герек я. И рехъ къецепатан уьлквейра ахтармишнавайди я. ХIX-XX асирра Европада ва Америкада гьа и саягъда производстводин чIехи корпорацияр тешкилайди я. Зун инанмиш тирвал, идара авунин барадай за теклифзавай система кардик кутуни региондин экономика гегьеншдаказ вилик тухудай мумкинвал гуда. Йисан эхирра завай Дагъустанда рекьерин майишат дурумлудаказ вилик тухунин план теклифиз жеда. ИкI тахьайтIа, виле акьадайвал виликди еримишиз жедач. Алай вахтунда чна ишлемишзавай къайдаяр куьгьне хьанва. Абур цIийи, девирдин истемишунрихъ галаз кьазвай къайдайралди эвез авун лазим я. 

  -Куьне республикадин рекьерин майишат идара ийиз 4 йис хьанва. Идара авунин месэлайрал куьн анжах алай вахтунда машгъул хьунин сир вуч я? 

    — Виликдай за асул гьисабдай хилехъ галаз алакъалу технический месэлайриз  итиж ийизвай. ДатIана цIийи шейэр туькIуьруналди ва карда цIийивилер тунин теклифар гуналди, за а месэлаяр галай-галайвал гьялзавай. Им зи фикир вичел желбнавай, зи азад вири вахт къакъудзавай кIвалах тир. Эхиримжи кьуд йисуз лагьайтIа, чIехи ведомстводин руководитель хьайидалай гуьгъуьниз заз хилен къенепата авай месэлаяр вири терефрихъай акуна. Кьилди къачуртIа, бюджетдин бинедаллаз планламишунихъ галаз алакъалу месэлайрал зун сифте яз расалмиш хьана. Чна кIвалахдин еридин, технологийрин барадай виликди мягькем камар къачуна, идара авунин цIийи къайдаяр кардик кутуна. И терефар вилив хуьн тавур чIавуз система вири терефрихъай пайгарди жедачир. Кьилинди вуч я лагьайтIа, система гьакъикъатдани кIвалахзавайдаз, девирдин истемишунриз жаваб гузвайдаз гьикI элкъуьрдатIа, арадал къвезвай месэлаяр гьикI фикирда кьадатIа ва абур гьялунин рекьер гьикI жагъурдатIа чир хьана. За гьеле лагьайвал, теклифзавай система асул гьисабдай рекьерин майишатдихъ галаз алакъалуди ятIани, ам гзаф терефринди я ва экономикадин гьар гьи секторда хьайитIани кардик кутаз жеда. Ам уьмуьрдиз бажармишун патал анжах тайин нетижайрихъ ялзавай, чпи кIвалахзавай хилера гьихьтин месэлаяр арадал атанватIа хъсандиз аннамишзавай савадлу пешекарар герек я.