Сулейман-Стальский районда багъманчивал гьамиша хуьруьн майишатдин вилик фенвай хилерикай сад тир. Мисал яз, алатай асирдин 80-йисара “Герейхановский” совхоздихъ 800 гектардив агакьна багълар авай, чебни вири бегьердал атанвайбур тир.
— Чи райондин шартIара багъманчивал вилик тухудай, емишар, кьилди къачуртIа, кьакьан бегьер гудай, яргъалди амукьдай емиш тир ичер гьасилдай вири жуьредин шартIар ва мумкинвилер ава, — лугьузва райондин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин управленидин начальникдин заместитель Гьамидин Абдулкъафарова. — Райондин гзаф хуьрера — Кьасумхуьрел, Алкьвадрал, Курхуьрел, пуд СтIалрал, Герейханован хуьре ва масанра гьам карханайри, гьамни арендаторри ва кьилдин ксари багъларайни кIвалерихъ галай участокрай ичерин тарифдин бегьерар кIватI хъийизва.
Ичер гьасилуникай рахадайла, Гьамидин Абдулкъафарова итижлу делиларни гъана. ИкI, ичер инсанриз фадлай чизвай, 500 йисалай виниз вахтунда ишлемишзавай емиш я.
XVII асирда урусрин сад лагьай алим-агроном А.Т.Болотова вичин кхьинра ичерин 600-далай виниз сортар авайди къалурзава. Чи йикъарин алимри ичерин сортар 1000-далай виниз ава лугьуз тестикьарзава.
Натуралист А.Омарийди XVII асирда ичерин сортариз ихьтин къимет гана: “ТIямдиз лап хъсан я, иер акунарни ава, хамни кьелечIди я”.
Виликдай районда багъларин 65 процентдилай гзаф майданар ичерал гьалтзавай.
— Тар-мар авур багъларин гьайиф чIугвадай вахтар алатна фена лагьайтIани жеда, — давамарзава ихтилат Гьамидин Абдулкъафарова. — Дагъустан Республикадин кар алай “Нетижалу АПК” проект, гьакIни “2014-2020-йисара Сулейман-Стальский районда хуьруьн майишат вилик тухун” муниципальный комплексный программа уьмуьрдиз кечирмишун себеб яз, районда багъманчивал вилик физва, и хиле инвестицияр желбдай майданар кардик кутазва, гьасилзавай продукциядин кьадар артух жезва.
И гафарин гьахълувал тестикьарун патал чаз Гьамидин Абдулкъафарова ихьтин рекъемарни гъана: районда 2016-йисуз 16500 тонн, 2017-йисуз 17535 тонн емишар кIватI хъувуна. ЦIинин йисуз 18000 тонндилай тIимил тушиз емишар кIватI хъувун планламишнава.
Алатай йисуз кутур жегьил багъларни (93 га) кваз, алай вахтунда райондин хуьруьн майишатдин карханайрихъ, лежбервилинни фермервилин майишатрихъ ва кьилдин ксарихъ 3395,8 гектар багълар ава. Абурукай 2698 гектар бегьердал атанвайбур, амайбурни жегьил багълар я.
Фад бегьердал къведай жуьредин ичин багъларин кьадарни къвердавай артух жезва. Ихьтин багълар гьам карханайри, гьамни арендаторри кутазва.
Макъала гьазурдайла чун Эминхуьре багъманчивилел машгъул тир Тажир Батманован (шикилда), Назир Гьамзатован, Буба Мирзамегьамедован багъларин участокризни фена. Абур фадлай ичер гьасилунал машгъул я. ИкI, Т.Батманован кIвачихъ 8 гектар ичин багълар гала. Иесивилелди гелкъуьн тешкилнавай багълар хъсан гьалда ава. Анрай гьар йисуз кIватI хъийизвай бегьердини гуьгьуьлар шадарзава.
— Чи шартIара ичин багълар кутун гзаф менфятлу я, — лугьузва Т. Батманова. — И кар аннамишуналди, чи хуьре ичин багълар кутазвайбурун кьадар йисалай-суз артух жезва.
Багъманчивиликай, кьилди ичер битмишаруникай рахадайла, Тажир Батмановавай заз ихьтин делиларни чир хьана. Юкьван гьисабдалди ичин тарар 60-70 йисуз яшамиш жеда. Тар экъечIзавай ва ада бегьер гузвай вахт пуд патал пай жезва: хъсандиз еримишзавай ва емиш гъиз башламишзавай вахт — 10-15 йис; емишар гъизвай вахт — 10-40 йисалди; тарари кьуьзуьвилихъ ялзавай вахт.
Райондин агьалийрик шадвал кутазвай мад са кар ава: гзаф йисара са менфятни къачун тийиз гадарнаваз хьайи чIурухъан чкаяр, паласаяр инвестицийрин майданар кардик кутуникди, эхиримжи йисара багълариз элкъвезва. Ида инсанриз кIвалахни гузва, халкьдин суфра берекатлуни ийизва.
Хазран Кьасумов
