Фашистрин Германияди башламишай Дуьньядин кьвед лагьай дяведа Советрин Союздин инсанар кьабулиз тежедай хьтин азабрик акатна.
Душмандикай Ватан хуьн патал вири халкьарин векилар женгиниз къарагъна. Фашистар Москвадин лап мукьварив кьван атана. Немсерин чапхунчийри фикирнай хьи, Яру Армия кукIварна, чи уьлкве муьтIуьгъарда, амма душман ягъалмиш хьана, абурун чIуру къастар кьилиз акъатнач.
Советрин Союз патал 1941-йисан зул лап четинди, зулуматдинди, уьлкведин кьисмет гьялзавайди тир. Чапхунчияр, Вязьмадин, Брянскдин къваларив пуд фронт гьалкъада туна, Москвадал сухулмиш хьана. Амма Москва душмандин хура мягькемдиз акъвазна, Яру Армияди фашистриз рикIелай тефидай ягъунар кьуна.
Москва душмандикай хуьн патал женгера Калининский, Западный, Резервный, Брянский, Кефердинни РагъакIидай патан, Кьиблединни РагъакIидай патан фронтри, гьавадин дяведин къуватри, уьлкведин цавун бушлухар хуьзвай частари иштиракна.
Москва патал женгер башламиш жедалди вилик советрин кьушунар лап акьалтIай четин гьалда авай. Душман, Прибалтика, Белоруссия, Молдавия, Украинадин чIехи пай кьуна, Ленинград гьалкъада туна, чи уьлкведиз дериндиз гьахьна, Москвадин патарив агакьнай. Гъиле-гъилди Москва кьун патал авур чалишмишвилерин мурадар кьилиз акъат тавурла, Гитлеран командованиди “Тайфун” тIвар алай чIехи гьужумдиз гьазурвилер акваз башламишнай. И пландин бинедаллаз душмандиз, чи армия пайи-паяр авуна, Вязьмадинни Брянскдин къваларив танкарин гьужумралди чи кьушунар тергна, Москва муьтIуьгъариз кIан хьана. И мурад кьилиз акъудун патал немсери “Центр” тIвар алай армийрин группадин 1,8 миллион кас, 14 агъзурдалай виниз тупарни минометар, 1,7 агъзур танк ва 1390 самолет желбнавай. Советрин кьушунрин ихтиярда 1,25 миллион кас, 7,6 агъзур туп ва миномет, 990 танк, 677 самолет авай.
1941-йисан 30-октябрдиз советрин кьушунри кIевелай чалишмишвилер авунатIани, душмандилай чи частарин оборона кьатIиз алакьна, Западный ва Резервный фронтрин кьуд армия гьалкъада гьатна. Брянский фронтни четин гьалда авай. Гьалкъадай экъечIун патал абур кьулухъди чIугуниз мажбур хьана.
Ноябрдин юкьвара Москвадин къвалав женгер башламишна. Лап къати женгер волоколамско-истринский терефдихъ кьиле физвай. Душмандиз, Солнечногорск, Яхрома, Красная Поляна шегьерар кьуна, пуд патахъай Москвадал вегьинин къаст авай. Декабрдин сифте кьилерай фашистрин кьушунар Москва-Волга къаналдин патарив агатна, Нара вацIалай элячIна, Каширадин ва Туладин патарив агакьна. Амма бегьем такьат, къуватар ва мумкинвилер амачир душмандилай мад вилик физ алакьнач.
Чи кьушунар акси гьужумриз гьазур жезвай. Советрин командованиди немсерин кьушунар гьалдай фенвайди, абуруз хъуьтIуьн шартIара женгер чIугвадай гьазурвал авачирди фикирда кьунвай. И гьалдикай менфят къачуна, 5-6-декабрдиз советрин кьушунри душмандин винел акси гьужумар башламишна. Чеб гьалкъада гьатунин къурхувал авай фашистрин кьушунри рагъакIидай патан терефдихъ кьулухъ чIугуна. Советрин кьушунри къизгъин женгералди 400-далай гзаф шегьерарни хуьрер азад хъувуна.
1942-йисан январдин сифте кьилерай Верховный Главнокомандованидин Ставкадин къарардин бинедаллаз советрин кьушунар Ленинграддин патарив ва рагъакIидай, кьиблединни рагъакIидай терефрихъ умуми гьужумрив эгечIна. Чи кьушунрин везифа немсерин армийрин “Центр” группа кукIварун тир. Эхирдал кьван и везифа кьилиз акъудиз хьаначтIани, чи кьушунривай метлеблу нетижаяр къазанмишиз хьана. Советрин кьушунри тамамвилелди Московский, Тульский, Калининский, Смоленский областрин чIехи паяр душмандикай азадна.
И женгера душмандин 500 агъзурдалай артух аскерар телеф хьана, 1,3 агъзур танк, 2,5 агъзур туп ва маса техника тергна. Еке зиянар чи уьлкведин частаризни гана — 936644 аскер телеф, 898689 касдал хирер хьана.
Москвадин патарив къазанмишай гъалибвили Советрин Союздин военно-политический ва международный гьалар хъсанарна. Москва патал кьиле фейи къизгъин женгера жуьрэтлувал къалурунай, вилик эцигнавай везифаяр чешнелудаказ кьилиз акъудунай военный 40 частуни “Гвардейский” тIвар къазанмишна. 36 агъзур аскер орденризни медалриз , абурукай 110 кас Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьана. Уьлкведин меркез душмандикай хвейи милллиондилай артух аскерриз “Москва хуьнай” медалар гана.
Земфира Бабаева
