Алатай вацран эхирра Моск­вада, “Манеж” май­дандал,  чи уьлкведа “Чирвал” (“Знание”) тешкилат арадал хкайдалай кьулухъ вад лагьай сеферда кьиле тухузвай форум ачухдайла, РФ-дин Гьукуматдин Председатель М.Мишустина меркездин вузрин студентрин вилик чина ва гьакI вири дуьньядин майдандани “тарихдин память” хуьн, чирун, давамарун лазим тирдакай лагьана. Тамам са сятда давам хьайи лекция чи кьилин телеканалрайни, вирибуруз аквадайвал раижна.

“Тарихдин память” (“Историческая память”) ибара  икьван чIавал­ди­ни гзаф политологрин, писателрин, журналистрин мецелайни тикрар хьана, гилани жезва. Аквар гьаларай, адахъ гьакьван дерин мана ва важиблувал ава. И карди­ зун и веревирдер кхьинизни мажбурна.

Вуч я “тарихдин память”? “Память” гафунихъ чи рахунра манаяр гзаф ава. Асул манада — “рикIел хуьн”, “гьуьрмет хуьн” — баянар ганва гафарганра.

“Тарихдин память”, за кьатIуз­вай-вал, “тарихдин гьахъвал (дуьзвал) хуьн”, “та­рихдиз гьуьрмет авун” манаяр жезва­.

Эхь жегьил несилри бубайри кечирмишай (арадал гъайи) тарихдин рехъ хуьн тавуртIа, я тахьайтIа, адан гьа­къикъат, я чиз, я течиз, чIурукIа кьабулиз ва къалуриз хьайитIа, тарихдикай чаз вуч чир жеда? Чи алатай югъ чин тийиз, къенинди гьикI кьиле тухуда? Пака вуч ийида? Ватандин кьисмет гьихьтинди жеда?

Тарих чир тавун — им тарцин дувулар атIай мисал я. Ахьтин тар кьурадайди виридаз чида. “Тарихдин тар” хуьн тавуртIа, общество, къурулуш рекьида. Чун халкь яз амукь тавун мумкин я.

Алай аямда чи жегьил несилрин акьул-камалдиз, фагьум-фикирдиз, санлай къанажагъдиз, психологиядиз  чIурукIа таъсирзавай къуватар пара хьанва.  Гьам къецепата, гьам чи къенепатани. Коммунизмдин идеологиядиз ваъ лагьайдалай кьулухъ чи аялринни же­гьилрин мефтIерал тухун тийизвай тежриба амайди хьиз туш. Садбуруз абур акьалтIай демократар (вири ихтиярар ганвайбур) хьана кIанзавайди хьиз я. Масабуру либералрин (акьалтIай къайгъусузрин) рехъ — идеология вилик кутазва. Пуд лагьайбуру, ерли гьакъи­къатдикай са фикирни тавуна, ругьанивилин (диндин) рекьел эля­чIун теклифзава. Гьа ихьтин шар­тIара акьалтIай фашистрал-нацист­рални чан хтанва. Абуру анжах чеб — Аллагьди “хкягъайбур”, — кьетIен ихтиярар ганвайбур яз гьисабзава. Гьавиляй алай вахтунда вири Европа, фашизмдин пайдахар цавуз акъудна, вири къуватралди Россия кIудиз алахънава…

Чарадан девлетар виш йисара тарашиз, чарабурун гъилералди чпиз къазанжияр къачуз вердиш хьанвай къачагъри — америкавийри, англичанри, немсери, бельгиявийри, полякри ва гьакI масабуруни славянрин арада, дяве къурмишун фадлай вилив хуьзвай. Тарихда гьатнавайвал, и кардив чи душманар Ватандин ЧIехи дяведа чи бубайри ЧIехи Гъалибвал къачур йикъарилай эгечI­на­­вай. “Къайи дяве” лугьудайди илитI­­на, чи зурба государство — стха хал­кьарин къул СССР чукIурун патал ви­ри къуватар серфна.

Гила якъин жезвайвал, ахьтин зурба держава чукIурун, стха стхадал элкъуьрун, сад-садавай къа­къу­дун патал кьилин къуват яз “тарихдин память” несилривай къа­къудна. Коммунизмдин идеология гуя “инсансузвилинди” я лугьуз, СССР “инсанрин азадвал къакъуднавай зиндан”, “вагьшийрин империя” (“империя зла”) хьиз къалуриз алахъна.

И кар вилик фин патал чи об­щест­водин къенепатайни хаинар жа­гъурна. Н.Хрущев хьтин келлегуьздин “оттепель” лугьудай хаинвилин кьуьруькри чи тарихдин кьулан ­тарцик квак-ракдин азар кутуна. Вичин тереф хуьдайбур хьун патал Н.Хрущева Крым Украинадиз “ба­гъишна”, Ватандин ЧIехи дяведа ­хаинвал авур бандерачияр, легионерар, маса душманар 1954-йисуз гьахъдиз акъуд­на, абуруз вири ре­кьер ачухна.­

Ада сифте яз партиядин ХХ съезд­дал, “Сталинан культ” тергзавайди я лу­гьуз, Ленинан  рехъ дегишарна, коммунизмдин идеология волонтюризмдин, гъиляй къведайвал авунин, тапан коммуниствилин, гьа­къикъат инкарунин рекьелди эвезна. Чи уьлкведин еке май­­данра, обществодин вири къурулушра тавур крар авурбур хьиз къалурунин, гафар — садбур, крар — маса жуьрединбур хьунин идеология вилик кутуна. Нетижада майдандиз горбачевринни ельцинрин, чубайсринни гайдаррин — тарашистринни анархистрин несилар атана, “тарихдин память” — тарихдиз гьуьрметун, ам хуьн, чпи лагьайвал, “гробда ту­на”. Тергна СССР, ачухна рехъ чи вири душманриз…

Къе чи игит рухвайри, гьелбетда, государстводин вини мертебайрани гъейратлу рухваярни рушар сад хьана, Россия хуьн паталди цIийи кьилелай фашистрихъ галаз дяве чIуг­вазва. “Тарихдин память” хуьн патал маса мумкинвал амукьнач…

Ихьтин шартIара бес макъаладин эвелдай лагьанвай форумар   тешкилдачни? Чирдачни бес несилриз тарихдин илим? Обществоведение? Литература ва хайи чIал? Бубайрин баркаллу адетар?..

Ингье чи кьисмет ва рехъ. Ам хуьн чи вирибурун везифа  тирди гьар са­да гьисс авун лазим я. “Чирвал” теш­килатди гъиле  кьунвай кар гьахьтинди я.

Государстводин вири къурулушра и важиблувал гьисснава. Президент В.Путин кьилеваз, общество, гьукумат хал­кь­дин вири къатар сад авунин къайгъуй­рик ква. Чи кьилин фагьум-фикир Ватан хуьн тирди чирзава. Чи “тарихдин тар” вири асирра Ватан хуьникай ибарат хьайиди аннамишин. Чун хуьдай къулай маса жуьредин рехъ авайди туш.

Мердали Жалилов