Гьакъикъатдани, государстводиз, обществодиз санлай чIехи зарар авай, алай аямдин вири уьлквейра вичихъ галаз женг чIугвазвай и чIуру кардал эхир эцигиз же­дани?

Коррупция  латин чIа­лан гаф я (corrup-tio — подкуп, порча), яни государстводин къуллугъдал алай касди вичив вуганвай векилвилин ихтияррикай кьилди вичин хийир патал законсуз менфят къачун. Сифте чун, дегь заманадин кьве уьлкведин мисал гъуналди, ам гьикI арадал къвезвайди ятIа, кили­гин­.

Чи эрадал къведалди IV агъзур лагьай йисара уьмуьр­дин къулай шартIар авай Кеферпатан Афри­кадай гилан аямдин Сирия ва Ливан алай чилерал семитрин са жерге халкьар атана. Виш йи­сарин девирда абур чкадин халкьарихъ галаз какахьайла, ина финикийвияр тIвар алай цIийи халкь арадал атанай. Финикийвияр карчиви­лин гъавурда авай, чирви­лерихъ ялзавай халкь тир. Гилани ишлемишзавай латин ва кириллица ал­­фавитрин бинеда авай, дуьньяда сад лагьай ал­фавит, яргъивилин­ ва агъурвилин уьлчмеяр туь­кIуьрайбур, шуьше­ гьазурунин сирер чирайбур финикийвияр я. Дегь за­манай­рин грекрини римлуйри чпин муаллимар финикийвияр я лугьуз хиве кьазвай.

Финикийвийри 2800 йис инлай вилик Средиземный гьуьлуьн къерехрив гзаф гуьзел шегьер — Карфаген эцигна (гаф атай чкадал лугьун­: Бейрут шегьерни абуру эци­гайди я). Ам кьве патани 6-7 мертебадин кIвалер аваз дуьм-дуьз, гьяркьуь куьчеяр авай, кьуд пипIен кварталриз пайнавай девлетлу шегьер тир. Карфагенвияр алишвериш хъсандиз чидай, гимичивилин, гьуьлерилай финин уста­дар тир. Абурухъ а девирда гьам алишверишдин, гьамни дя­ведин виридалайни гужлу гьуьлерин флотар авай. Шегьерда а девирда ирид виш агъзурдалай гзаф агьалияр яшамиш жезвай. Ина девлетлуйрин гуьрчег къелеяр хьтин чIехи дараматарни, шегьердин къерехра кесибрин къазмаярни авай.

Чи эрадал къведалди III асирда карфагенвийри бинеда демократиядин къайдаяр авай къудратлу гьукумат туькIуьрна, тIварни адал Кар­фаген эцигна. И государстводин къурулушдик Кеферпатан вири Африка, Сицилия, Сардиния, Кьиблепатан Испания ва маса вилаятар акатзавай. Уьлкве йисалай-суз девлетлу ва гужлу жезвай. А девирда адан армиядихъ галаз гекъигиз жедай маса кьушунар дуьньяда авачир­. Армиядин кьилени машгьур полководец Ганнибал авай. Уьлкве идара­ авун патал вири халкьди сес гуналди сечки ийизвай Халкьдин собрание, старейшинайрин Совет кардик квай. Амма гьакъикъи гьукум 104 касди чпин гъиле кьунвай. Абуруз (уьмуьрлух яз хкязавай) судьяяр, римлуйри “сенаторар” лугьузвай. Абур уьлкведа виридалайни девлетлубур тир. И къуллугъар­ чинеба, гьатта ачухдизни маса къачуз­ эгечI­на. Абуру государстводин ма­са къуллугърал эцигдайлани, ришвет къачун “адетдиз” элкъуьрнай. Уьлкведа коррупцияди цуьк ахъайна.

Икьван чIавалди вири месэлаяр меслятдалди (хейлин дуьшуьшра карфагенвийри римлуйриз пулар гуналди) гьялиз хьайи и кьве государстводин арада чи эрадал къведалди 264-йисуз дявеяр башламиш хьана. Абур чапхунчивилин дявеяр тир: кьве государстводизни чпин девлетар, мулкар маса уьлквеяр кьуналди артухариз кIанзавай. А дявеяр виш йисуз кьиле фена. Эвелдай карфагенвияр гъалиб жез хьана. Вич Александр Македонскийдихъ галаз са жергеда эцигзавай полководец Ганнибалакай, ам Римдал гьужум авун патал, Альпы дагъларилай элячIна, Италиядиз гьикI гьахьнайтIа, кIелзавайбуруз ван татана жеч. Ам вири дявейра гъалиб хьайи полководец тир. Римлуйрихъ галаз женгера Ганнибала (адан бине дегь заманайрин Сириядай я) 16 йисуз къазанмишай гъалибвилери Рим михьиз барбатI жедай чкадал гъанвай. Анжах са сеферда (чи эрадал къведалди 202-йисуз) ам магълуб хьана. Им карфагенвийрин эхир жезва лагьай чIал тир.

Алимри гьисабзавайвал, Ганнибалан армия кIаник акатунин кьилин себеб а йисара Карфагенда коррупцияди цуьк ахъаюн хьана. Уьлкведин интересар патал 16-17 йисуз ватандивай, кIв­а­ли­вай-къавай яргъа хьана, женгера авай кьушунрин регьберди аскеррихъ галаз гьа са къажгъандай хуьрек незвайла, мекьерни кашар эхзавайла, Карфагенда кеф-кефиятдив яшамиш жезвай, вири гьукум ва девлетар чпин гъиле кьунвайбуру (олигархатди) армиядиз са куьмекни гузвачир. И кар душмандиз куьмек гуниз барабар хьанай. Абуруз Ганнибал магълуб хьана кIанзавай. Вучиз лагьай­тIа, дяве куьтягь жезвай, ислягьвилин икьрар кутIун­за­вай, ва гьукумни девлетар гъиле авайбуру дуьньядин майданра (гьа гьисабдай яз Римдихъ галазни) чпин алишвериш гегьеншаруналди девлетарни артухардай. Римдихъ галаз дяведа абурун къазанжияр лап тIимил хьанвай, абуру уьлкведин гележегдин кьисметдикай ерли фикирзавачир. Магълуб хьана, Карфагендиз хтай Ганнибала лагьанай: “Зи армиядин винел гъалибвал къазанмишайди Рим туш, Карфагендин сенат я”.

Дуьньяда машгьур полководецди, ватандиз хтайла, уьлкве идара авунин карда дегишвилер тун истемишна. Ада теклифар гъана: сенаторар-судьяяр уьмуьрлух яз ваъ, гьар йисуз кьи­ле туху­дай сечкийралди хкягъун, виридаз, девлетрилай аслу тушиз, сад хьтин ихтиярар жен, кесибриз куьмекар гун ва абуруз бес кьадарда чилер паюн ва икI мад. Амма сенатди и теклифар кьабулнач.

Гьа и чIавуз “Карфаген дарбадагъ авуна кIан­зава” гафарин ван Римдин сенатда мукьвал-мукьвал жезвай. “Карфаген барбатIун лазим я” гафар чапхунчивилин ниятар къизмиш хьанвай римлуяр патал эвер гуниз элкъвена.

Виш йисан вахтунда и кьве государстводин арада кьиле фейи дявеяр чи эрадал къведалди 146-йисуз акьалтIна. Римлуйри Карфаген кьуна, аскерри тарашунар авурдалай кьулухъ Карфагендиз цIай яна, куьчеяр, майданар, куьтенралди цан цана, къарагъарна ва анриз кьел чукIурна: ина мад гьич са жуьрединни набататар эхкъечI тавун па­тал. Агьалияр лукI­ви­ле туна. Виридахъ галаз санал — девлетлуярни. Гзаф гуьзел шегьер, лап къудратлуди яз хьайи государство дуьньядал аламукьнач. Кьилин себеб — коррупция!

Чи  эрадилай виликан II асирдал къведалди Римдин республикада коррупция ерли хьанач. Ам демократия деринра гьатнавай, ватандин, ватандашрин вилик гражданвилин буржи кIевелай гьиссавай, мягькем низам авай государство тир. Халкьди сечкияр тухуналди хкязавай гьу­куматдин къуллугъчийриз, гьа жергедай яз регьберриз (консулриз, диктаторриз, эдилриз, трибунриз ва мсб.) ма­жибар гузвайди тушир. Акси яз, девлетлубуру, къуллугърал, месела, консулвиле хкягъайла, чпин харжидихъ общественный метлеб­ авай имаратар эцигун, халкь патал хийирлу мергьяматлувилин крар авун адет яз гьисабзавай. Сечкияр гьар йисуз гурлудаказ ва михьивилелди кьиле физвай. Чпин жибиндиз са хийирни авачир къуллугърал къвез кIанза­вайбур Римда тIимил авачир­. Аквар гьаларай, Рим патал хийирлу крар авун гзаф ватандашрин игьтияж хьанвай ва абуру чпин лайихлувилер обществоди гьисаба кьун, жемятдин арада камаллу кас яз тIвар машгьур хьун материальный хийирдилай вине эцигзавай. Обществоди чпин крариз гузвай къимет виридалайни важиблу яз гьисабзавай. Римдин а девирдин тарихдай чиновникри гьукуматдин эменни чуьнуьхай са дуьшуьшни жагъанвач.

Тарихдин чешмейра кхьизвайвал, нубатдин сеферда Римдал душманри гьужум авурла, Сенатди кесибвилелди яшамиш жезвай, амма викIегь ва ка­маллу ватандаш Цинциннат (вичивай гьич хабар­ни кьун тавуна) чIехи ихтиярар авай къуллугъдал — диктаторвиле (кьушунрин регьбер) тайинарна. И кардикай хабар агакьарайла, вичин бахчада кIва­лахзавай Цинцинната гъиле авай пер чкадал эхциг­на. Женгинин партал алукIна ва, гъиле яракь кьуна, ам кьушунрин кьиле акъвазна. Гъалибвал къазанмишайдалай кьулухъ Цинцинната вичин бахча­да кIвалах давамарна. Сенатдивай ада (вич кесиб­виле авай­тIани) мажибни, женгерай  гьа­къини истемишначир, женгера кIватIай трофеяр гьукуматдиз вахкана. И кардини а девирдин Римдин ватандашри чеб дяведа гъалиб хьун виридалайни чIехи шабагь (награда) яз гьисабзавайди къалурзава.

Амма чи эрадал къведалди IV асирда чапхунчивилин дявейрин нетижада Рим кьадарсуз чIехи ва девлетлу жез эгечIна.

А девирда Рим республикадинни монархиядин къайдайралди идара ийизвай виридалайни чIехи государство тир. Ада, Гер­мания квачиз, Италия, Греция, Франция, Британия, Испания, Португалия, Кеферпатан Африка кьунвай.

Чара уьлквейривай дяведалди къакъудзавай чилер закондалди государстводин хсусиятда хьана кIанзавайбур тир. Сенаторри лагьай­тIа, абур, садал­ни алукь тавуна, чпив тазвай, налогарни гузвачир. Госу­дарстводин къуллугърал алайбуруз алишверишдал машгъул хьун, государстводин подрядар, заказар тамамарун, гражданиндин хсусиятда тайинарнавай кьадардилай артух чилер хьун закондалди къадагъа авунвай. Амма абуру и законрилай элячI­дай рекьер жагъурзавай. Налогар кIватI­за­вайбуру пуларин са пай чпив тунилай гъейри, агьалийрал законсуз нало­гар вегьез, халкьар гьелекзавай. И девирда государ­стводин къуллугъар маса гудай, чиновникри къуллугъдикай чпин кьилдин хийирдиз менфят къачудай “адет” арадал атана. Политикадин рекьяй ихтиярар кесибрилай гзаф девлетлуйриз авай. Закондин вилик девлетлуни кесиб сад яз амукьнач.

Виликдай сенаторар кьилди шегьердин куьчейра халкьдин арада яхдиз къекъвезвайтIа, гила абур цIудралди къаравушар галаз, анжах паланкинра (лукIвари къуьнерал кьазвай, безетмишнавай къав алай носилкаяр), улакьра аваз физ-хквезвай. Тарихчийри лугьузвайвал, сенатор Ливий Друза вад тонндилай гзаф къизилдин ва гимишдин багьа затIар кIватIнавай. Юкьван дережадин девлетлу сенатор Цицероназ 10 дворец, 5 квартира, хуьруьн чкайра зурба 6 кIвалер авай.

Римдин философ, драматург, государство-дин чIехи къуллугъчи, Нерон императордин тербиячи Сенекади I асирда Римдин общест­вода авай гьаларикай кхьенай: “Инсанар чпиз лезет гудай крарин гуьгъуьна гьатнава, айиб гьар са кар кьадарсуз гзаф хьанва. Девлетдихъ къанихвили азгъунвилел, вил-нефс пичIи хьунал гъизва; намуслувал рикIелай алуднава; гьич са куьникайни регъуьвал амач…”. Гьа ихьтин, марифатдинни ахлакьдин ивирриз кIур гузвай абурсуз гьалара Римда коррупцияди цуьк ахъайиз эгечIна.

Идахъ галаз сад хьиз гьукумдин, уьлкве идара авуна вилик-кьилик квайбурун авторитет агъуз аватна, девлетдин къуват, девлетлуй­рин кесер хкаж хьана, амма дарвиле гьатнавай чкайрин агьалияр ла­гьай­тIа, бунтариз къарагъзавай.

Римдин сергьятрин патарив яшамиш жезвай германвийрин тайифайри-варварри, вандалри V асирда республикадал акъваз тавуна ийизвай гьужумар гужлу авуна. Виликдай девлетар кIватIун патал виш йисаралди чапхунчивилин дявейра гъалибвилер къазанмишай Рим гила вич чапхунчийрикай хуьдай женгер тухуниз мажбур хьанвай.

Амма виликан республикадин идеалар, ватанпересвал квадарнавай, марифатсузвилинни эдебсузвилин, коррупциядинни хаинвилин къармахра гьатна­вай государстводихъ а къуватар амачир. 455-йисуз Рим вандалри кьуна, кьве гьафтеда шегьер тарашна, архитектурадин гуьзел имаратар, ис­кус­стводин надир эсерар тахьай мисална, агъ­зур­ралди римлуяр телеф хьана. 476-йисан 4-сентябрдиз герман тайифайрин варваррин кьушунрин кьиле авай Одоакра Римдин эхиримжи император Ромул Августул тахтунай вегьена. Римдин цивилизация акьалтIна, ада Карфагендин кьисмет тикрарна.

Къейд ийиз кIанзава, гьам Карфагенда, гьамни­ Римда коррупциядихъ, марифатсузвилихъ галаз женг чIугван тийиз тушир. Ганнибалан теклифар рикIел хкин. Вичин тIвар гилани дуьньядин халкьарин рикIел аламай Тиберий Гракх Римда халкьдин трибунвиле хкянай. Вири уьмуьрда халкьдин итижар, гьахълувал хуьз, коррупциядиз акси яз, ада Римдин Сенатдихъ галаз женг тухвана. Се­наторрин фитнедалди ам телефнай. Тиберийдин хайи стха Гай Гракха 10 йисалай вич трибунвилиз хкя­гъай­ла, стхадин рехъ давамарна ва гьахълувал патал амни женгина телеф хьана. Стхайри теклифай реформаяр девлетлуйрин патал алай Сенатди кьабулнач.

Коррупциядихъ галаз вири девирра, вири уьл­квей­ра женг тухузвайди я. Гьа гьисабдай яз, чи уьл­­кве­дани. Чаз аквазвайвал, къе Россияда коррупциядихъ галаз кIевелай женг чIугвазва. Эхиримжи вахтара Дагъустанда жезвай дегишвилериз килиг. Коррупциядихъ галаз гьина ва гьикI женг тухузватIа, адан нетижайрикай гуьгъуьнин са суьгьбетда лугьуда­.

Абдулафис Исмаилов