Йикъан месэла

И йикъара заз чеб чпиз чин тийиз­вай пуд касди гьа са месэладикай гьайифдивди ихтилатна. Арза авуна лагьайтIани жеда. Кьурагь­ райондин Куквазрин хуьряй тир Бег Велиев багърийрал кьил чIугуна хтанвай. Шегьерда яшамиш жезватIани, ада хуьре авай кIвални къайдадик кваз хуьзва, багъдихъ гелкъвезва, никIе картуфар цазва.

— Валлагь, дуст, ичерин бегьер кIватI хъувун тавунвай хуьруьнвий­рин багълар акур­ла, рикI гьа­йифдив­ ва ажугъдив ацIана, – лагьана ада.  – Дад авай, миже квай гьихьтин ичер! Са пай — тарарал, са пайни – чиле. Ма­са гудай чка авач. КIан­дайбур атай­­тIа, гьаваяни гуда­ лу­гьузва ­хуь­руьнвийри. Райондин багъларин­ ­иесияр вири гьахьтин чIу­ру гьалда ава. Виликдай емишар кьабулдай чкаяр авай. Кьасумхуьруьн, Бе­лиждин консервиярдай заводрин векилри, улакьни гваз къвез, емишар маса къачудай. Гила са затIни амач. Ичер атIана, Дербентдин, Ма­хачкъала­дин базардиз тухунни зияндиз элкъвезва.

Шаир, таржумачи, чи редакциядин къуллугъчи Мурад Саид Рутул райондин хуьрериз фенвай. Анай хтайла, адани заз Бег стхади авур ихтилат саки тикрарна.

— Ваз абурун багълар акван,  Нариман стха, — са патахъай гьейранвал, маса патахъай наразивал къалурна ада, — кукIрух кьуна тарарал ичер аламай. Иесияр амачирбур хьиз аквазвай. Ичер гьиниздатIани чизвач кесибриз. Садбуру малариз гузва. Куьмек авайбуру зурар, компотар гьазурзава. Дербентдиз тухвана кепекрай алверчийрив вахкудай мумкинвални виридахъ авач. ГьакI хьайила, берекатлу бегьерар пуч жезва. Гьа са вахтунда гьукуматдин кьилевайбуру емишрин багълар гзафарна кIанда лугьуз малумарзава. Багъларин бегьеррин иесивал тежедайла, абур гзафарунихъ вуч метлеб ава? Сифте нубатда емишар­ маса гудай, багъманчийриз хийир  жедай гьалар тешкила ман.

Гьа идаз ухшар ихтилат заз Хив райондай тир хванахва Абдулани авуна.

Зи рикIел 2006-йисан зул хтана. Дагъустандин гьукуматдин делегациядик кваз зун Азербайжандин бинелу дагъустанвияр яшамиш жезвай районриз фенай. Закаталдин, Белокандин цIахурар, рутулар, аварар яшамиш жезвай хуьрерин агьалийрин багъларай чаз са шикил акунай. Тарарал алай чIулав емишар. Лап тажуб хьанай чун. Акурди тушир ихьтин аламат. Гьелбетда, чна хабар кьунай. Чир хьайивал, абур хурмаяр тир. Маса гудай мумкинвал авачирла, атIун тавуна тарарал аламай ва чIулав  хьанвай абур.

КцIарин базарда чаз мад са аламат акунай. 30 килограммдилай виниз ичер авай ящик 100 манатдай маса гузвай. Гьа жуьредин ичерин са килограмм Махачкъаладин базарда 60 манат тир. Россиядин­ни Азербайжандин арада «прозрач­ный» сергьятар (гьакъикъатда, кIе­ви­бур) эцигайла, агьалийрин ем атIана. Маса гудай чка тахьайла, емишар  тарарални аламукьна.

Гила чи районрани ихьтин татугай гьал арадал атанва. ИкI аму­кьайтIа, инсанри багълар хкудунни мумкин я. Амма чи зегьметчияр­ ахьтин чкадал къведайвал авуна­ кIандач. Месэла гьялдай рекьер жа­гъурун лазим я.

Месэла, дугъриданни, хциди, фи­кир гуник квайди я. Гьар йисуз Кьиблепатан Дагъустандин районрин зегьметчийри багъларин тарифлу бегьерар гьасилзава. ЧIехи пайни пуч жезва. Кьурагь, Ахцегь, Рутул, Хив районрин ичер, чуьхверар, Мегьарамдхуьруьн райондин хурмаяр, хутар, СтIал Сулейманан райондин ичер, шефтелар, пIинияр…

Республикадин гьукумат ихьтин­ татугай гьалдикай бейхабар туш. Ада са шумудра талукь ведомст­вой­рихъ галаз «Дагъустанда хуьруьн­ ма­йишатдин суьрсет, хаммал хуьниз­, маса гуниз ва гьялуниз талукь кIва­лах тешкилунин гьакъиндай»­ совещанияр кьиле тухванай. Герек рахунарни авуна, теклифарни гана. Абурукай сад Кьиблепатан Дагъус­танда емишар, майваяр яргъалди хуьдай гьамбарханаяр эцигун тир. Къе лугьуз жеда хьи, инвесторрин куьмекни галаз Дербент, СтIал Сулейманан ва Мегьарамдхуьруьн рай­онра гьахьтин гьамбарханаяр эциг­зава ва анра къведай йисан гаталди виш тоннралди емишар ва майваяр хуьз жеда.

Къейд авун лазим я хьи, агропро­­­мыш­ленный комплекс Да­гъус­тан­дин­ экономикадин кар алай хел я. 2013-йисуз гьукуматди «2014-2020- йисара хуьруьн майи­шат­ вилик тухунин ва хуьруьн майишатдин продукция, хаммал, суьрсет маса гузвай базарар къайдадик  кутунин гьакъиндай» республикадин государстводин программа кьабулнай. Ана къалурнавайвал, 2020-йисуз Дагъустандин багълари 40 агъзур гектар кьуна кIанзавай. ГьикI лагьайтIа, 1960-йисара республикада емишрин 60 агъ­зур гектар багълар авай. Амма 1990-йисарилай га­тIунна, совхозар, колхозар, консервиярдай заводар барбатI авунихъ, емишар кьабулдай пунктар агалунихъ галаз багълариз яб хъиянач. Гзаф чкайра багълар хи­ритIна, агьалийриз кIвалер эцигдай участокар яз гана.

Къе республикада  багъларин кьа­дарар артухардай сиясатдиз къуват гузва. Гьукуматди субсидиярни чара ийизва. И важиблу кардик инвесторарни экечIнава. Алай вахтунда Дагъустанда багълари 31 агъзур гектар майданар кьунва. Абурукай 9 агъзур гектар багълар цIийибур я. Гьар йисуз кутазвай цIийи багъларни тIимил туш. Им, гьелбетда, тарифлу кар я. Амма емишар, багъларин бегьерар маса гунин месэла гьялнавач.

Республикадин статуправленидин делилралди, 2022-йисуз хуьруьн майишатдин продукция гьасилна: агьалийрин майишатри — 73,3 процент, хуьруьн майишатдин карханайри – 17,4, фермервилин майишатри – 9,3 процент. Хаммал 12 карханади (консервиярдай заводар, цехар) гьялна. Им лап тIимил  я. Емишрин вадан кьуд пай битмишарзавай Кьиблепатан Дагъус­танда консервиярдай карханаяр авач. Идаз гьикI  лугьун лазим я? Вучиз Кьасумхуьруьн, Герейханован, Белиждин, ­Мегьарамдхуьруьн, Тагьирхуьруьн-Къазмайрин, Дербентдин консер­виярдай заводар кардик кухтазвайди туш? Дараматар, майданар­ чкадал алама хьи. Абуру чи вири районри­ гьасилзавай емишарни майваяр кьабулзавай, тIямлу консервияр гьазурзавай, абуралди Россиядин промышленный центраяр, Кеферпатан регионар таъминарзавай.

Алай вахтунда республикадин ба­зарра са килограмм ичерин къимет  70 манатдилай виниз я. Чуьх­ве­рар — 200, хутар -150, шефтелар — 200 манат. Базаррай, алишве­ришдин центрайрай маса гузвай емишрин чIехи пайни къецепатай гъанвайбур­ я. Гьа са вахтунда чи агьалийрин багълара ичер тарарал­ алама, кIанерик аватна, ктIана, пуч жезва. Чи зегьметчийриз куьмек­дай­ди вуж хьуй? Чи базаррай, супер­маркет­рай чкадин тIямлу, ширин ва ужуз ичер, хутар, чуьхверар, машмашар мус аквада?

Медицинадин векилри тестикьарзавайвал, инсанди йиса 70-100 килограмм емишар тIуьна кIанза­вал­да. Чи агьалийрихъ анжах 20-25 килограмм недай мумкинвал ава. Вучиз лагьайтIа, къиметар лап багьабур я. Еридин жигьетдайни яд ­уьлквейрай гъизвайбур вижесузбур я. Республикада хуьруьн майи­шатдин зегьметчийриз чпин гьалал­ суьрсет  маса гудай (ужуз къимет­рай) майданар ерли авач. Вири ба­зарар­ алверчийрин гъилера ава. Шегьерра йиса кьвед-пудра тешкилзавай мекерайрини месэла гьялзавач. Куь­релди, чун кIамай кьван багълар аваз, емишар гьат тийизвай, иштагьдивди абу­рукай дад акваз тежезвай инсанар хьанва.

КIелзавайда, мумкин я, суал гун: емиш­рин иесивал ийидай мумкинвал авачир­ла, багъларин кьадарар вуж патал артухарзавайди я?

Гьакъикъатдани, вуж патал? Багъ­­­манчийривай гьасилзавай агъзур тоннралди бегьердилай хийир къачуз жезвач. Республикадин агьалийрив чкадин тIямлу ва еридин емишар тамамвилелди агакьзавач. Зегьметчийривай хъсан бегьерар къазанмишун патал ийизвай харжар­ чкадал хкиз жезвач. Багъ хуьруьн агьали патал къазанжи арадал гъидай чешмедиз элкъвезвач. Багълара пуч жезвай емишрин кьадарри Дагъустандин экономика патални кIвалахзавач. ИкI хьайила, багъларин кьадарар артухарун статистика патал яни?

ИкI амукьайтIа, гьерекат кьулухъ­ патахъни элкъуьн хъувун мумкин я. 1980-1990-йисар рикIел хкин. Дербент, СтIал Сулейманан, Мегьарамдхуьруьн, Къаякент районар помидорар битмишарзавай маканриз элкъвенвай. Саларбанри Кьиблепа­тан Дагъустандин консервиярдай ви­ри карханаярни тух жедалди помидорралди таъминарайла, агъзур­ тоннралди Урусатдин базарризни­ ту­­хузвай. Вишералди фурайрилай гъейри, Белиждин, Дербентдин, Араб­линкадин, Самурдин ракьун рекьин станцийрал вагонриз ягъизни рекье твазвай. Винидихъ тIвар кьур районрин чIехи пай чилер салариз элкъвенвай. Гьар са хизандикайни саларбанар хьанвай лагьайтIа жеда. Къе я саларни амач, я – помидорарни (абурун 90 процент респуб­ликадиз масанрай гъизва). Вучиз лагьайтIа, саларбанар чпи гьасилзавай продукция хийир къведайвал маса гудай шартIарикай магьрумна. Багъларин кьисметни гьам жез кичIезва.

Нариман Ибрагьимов