(Эвел — 13, 15-нумрайра)
Месэла къарагъарзава
Нефс къати «СтIур Далагь»?
1992-йисуз Бакуда, Фейруз Беделов редактор яз, «Самур» газет акъатиз башламишна. А газетдин 1-нумрада Этибар Багъирован «СтIур Далагь» тIвар алай са макъала авай. Гьадай, Къуба патан СтIур хуьре яшамиш хьайи шаирдин тIвар я лугьуз, лезгийриз сифте яз чир хьанай «Далагь» тIвар.
А макъалада цIийиз чир хъхьанвай шаир яз гьисабзавайдан тIварцIихъ янавай кьилдин кьве бендни кьве шиир ганвай. Шииррин патахъай Э. Багъирова макъалада икI лагьанвай: «Сад лагьай шиир стIурви гъуьрчехъан Алисманан сивяй гила Бакуда яшамиш жезвай Эмрагь Ибрагьимова, кьвед лагьай шиир КцIаравай Тэйфе бадедин, Аварандаллай Саяд бабедин сиверай Этибар Багъирова кхьенвайди я».
Э. Багъирован макъала кIелай тарихдин ва культурадин са жизви кьванни гъавурда авайбур мягьтел тахьана амукьун мумкин тушир. Мягьтел хьунин себеб ам тир хьи, чпин ери-бине СтIур хуьряй тир тIвар-ван авай Байрам Салимовани Келентер Келентерлиди садрани чпин хуьре дегь заманада Далагь тIвар алай шаир хьанай лагьайди тушир, абуруз ахьтин шаирдикай хабарни авачир. Далагьан яратмишунрикай адан хайи хуьр я лугьузвай чкадай са цIарни гьат тавуна, макъаладин автордиз маса чкайрай адан эсерар гьатунини макъала кIелайбур мягьтел тавуна тазвачир.
Куьгьне девирдин шаиррин эсерар абур яшамиш хьайи чкайривай яргъарай гьат хъувур дуьшуьшарни, шаксуз, ава. Ахьтин дуьшуьшра цIийиз гьат хъувунва лугьудай затIар иллаки жавабдарвилелди кхьена хуьн герек я. Жавабдар ва культурадикай хабар авай низ хьайитIани чида гьар са цIийиз гьат хъувунвай халкьдин ва я амачир шаирдин яратмишунар нивай гьат хъувунватIа, а касдив вичив гьат хъувунвай затI гьикI ва нелай агакьнатIа, а артефакт чав агакьай рекьер ва вахт фольклордин гьар са пешекардивай гьикI ахтармиш хъийиз жедатIа къалурзавай информация кхьена, мад квахь хъийин тийидай жуьреда хуьн лазим я. Мисал патал лугьун, XX асирдин 50-60-йисара А. Гъаниевади халкьдин сиверай Шарвилидикай кIватIай гьикаяяр ва шиирар герек вири информация хвена кхьенва, абур Махачкъалада авай чIалан институтдин гъилин хатIарин чарарин фондуниз вахканва.
Гьелбетда, чна винидихъ къалурнавай жуьреда жавабдарвилелди кхьена хуьн тийизвай, цIийиз гьат хъувунвайбур я лугьузвай затIарал ихтибар гъиз жедач. Далагьанбур я лугьузвай цIарарал ихтибар гъун патал а цIарар нивай ва гьикI вичи кхьенатIа лугьун чна Э. Багъировавай тIалабнай. Гьайиф хьи, са бубат кьванни агъаз жедай жуьреда адавай чи тIалабуниз жаваб гуз хьанач. Адавай лугьуз хьанач, вучиз магнитофонрин девирда Далагьан шиирар хуралай лугьузвай бадейринни гъуьрчехъанрин сесер ада кхьеначтIа ва вучиз чидайбурувай 1992-йисуз вичи кхьенвайди я лугьузвай а шиирар вичин гъиливди кхьей са чарчин кIус кьванни къалуриз жезвачтIа.
Мадни, гьайиф хьи, а макъалада авай куьгьне девирда кхьенвайбур я лугьузвай цIарарни, абурун манадиз ва кIалубриз килигайла, чпел ихтибар гъиз тежедайбур я. Мисал патал килигин чун макъалада авай ихьтин бендиниз:
Ильясан руьгь хъфена,
Хъиляй дагълар ифена,
Кьудкъад йисни тахьана,
Дуст кьена ГанцIах пата…
Гъуцарни пелеш ятIа?
И бендиниз килигна, 2013-йисуз Вакъиф Гьажиагъаева «Лезги поэзиядин антологияда» кхьенва, бес СтIур Далагь, лугьунрай, чIехи Низами Генжевидихъ галаз са девирда уьмуьр тухвай, адахъ галаз дуст хьайи кас я. Амма антология туькIуьрайдан и гафарихъ бине ава лугьуз хьун четин я.
Сад лагьайди, чна къалурнавай бендинин чIал къе яшамиш жезвай лезгийрин чIал хьтинди я. Гьар 800 йисан къене гьар са чIал адан гъавурда такьадай жуьреда дегиш жезвайди филологияди лугьузвайла, XII асирда яшамиш хьайи шаирдин чIални къенин лезгийрин чIал икьван сад-садаз ухшарбур хьун гьакъикъатда жедай кар туш.
Кьвед лагьайди, вад цIарцIикай ибарат тир, гьар цIарцIе ирид-ирид слог (гьижа) авай, вичин сифтегьан пуд цIарцIе са жуьредин рифма, амай кьве цIарцIе маса жуьредин рифма авай кlалубдин бендер я Ирандин, я арабрин поэзияда авайди туш. Далагь хьана лугьудай девир Кавказда фарс чIалал туькIуьрзавай поэзиядин вахт тир. Им къе гьар са кхьизвайда вичиз кIандай кIалубдин шиирар кхьидай девир я, амма Далагь яшамиш хьайи девир я лугьузвай XII асирда шиирар вирибуру анжах гьа девирда машгьур кIалубрин бендер хьиз кхьизвайди тир. Вад цIарцIикай ибарат, пуд цIарцIе са жуьредин рифма, муькуь кьве цIарцIе маса жуьредин рифма авай бендер я чкадин, я Ирандин, я арабрин, я ахпа чи дагълариз акъатай туьркерин поэзийра хьайиди туш.
Пуд лагьайди, Генжедай тир Ильяса вичиз Низами лакIаб ганвай. Вич виридаз гьа лакIабдалди, вични поэзияда ишлемишун патал туькIуьрнавай, машгьур шаирдиз маса шаирри чпин шиирра бажагьат Ильяс лугьудай.
Кьуд лагьайдини, бендина, «кьудкъад йисни тахьана», Ильяс кьена лугьузва. Низами Генжеви (1141-1209) мусурманрин календардай вичин 70 йис жедайла кьена. Эгер бенд гьадакай ятIа, а бендина вучиз кьудкъад йисакай ихтилат физва?
Бендинин ихьтин «аламатрин» чун гъавурда акьада са дуьшуьшда: XII асирдин поэзиядикай, вахтунихъ галаз гьар са чIал дегиш жедай къайдайрикай ва Низамидин биографиядикай тамам делилар авачир касди ам эгер чи девирда туькIуьрнавайди яз хьайитIа.
Ихьтин «аламатар» Далагьанбур я лугьузвай шиирра мад ава. Мисал патал, вичиз «Эхир гаф» тIвар ганвай шиирда ихьтин са бенд ава:
РакъурнатIан за уьмуьр икI,
ВикIегьзама мазанан рикI.
Къайи хьантIан зи чандиз чил
Сарахъ къведа зи эхир кьил.
И бендина авай «мазан» гаф лезги чIала куьгьне девирда хьайи, вичин манани гилан «ашукь» гафуниз мукьва тир гаф я лугьузва. Амма ихьтин тестикьарун таб тирди лезги чIалан къайдайрикай са жизви хабар авай гьар са касдиз гьасятда аквазва.
Лезги чIала гафунин талукьвилин падеждин кIалубдихъ –дин эхир жеда, эгер а гаф инсандин пеше къалурзавай гаф яз хьайитIа, ва –ан эхир жеда, эгер гаф вич тIвар яз хьайитIа. Мисал патал, «лежбер-дин» ва «ашукь-дин», амма Мурад-ан ва Абдурагьман-ан. ГьакI хьайила, «мазан» гафунихъ «ашукь» гафунин мана аваз хьайитIа, адан талукьвилин падеждин кIалуб «мазан-дин» жеда. Амма чна мисал яз къалурнавай бендина и гафунин талукьвилин падеждин кIалуб «мазан-ан» хьанва. И карди бенд лезги чIалан къайдайрин бегьем гъавурда авачир касди туькIуьрнавайди къалурзава.
«Мазан» гаф тIвар яз Иранда, арабрин уьлквейра, Юкьван Азияда ва Кавказда машгьур я. Адан гелер чаз куьгьне пехлеви чIалай гьатда. Къе амачир а чIала «мазандар» гаф «пагьливан хьтин» келимадин мана авайди тир. Гьа гафуникай я Иранда авай са чкадин тIвар яз «Мазандаран» гаф арадал атанвайди, вичихъ «пагьливанар хьтинбур» келимадин мана авай.
И делилри къалурзава хьи, дуьньядин чIалара тIвар хьана, гьабурук кваз лезги чIалани гел тунвай «мазан» гафунихъ «ашукь» гафунин мана авач, а гафунихъ авай мана «пагьливан» гафунинди я.
Чна Э. Багъировавай «мазан» гафунин мана ва ам арадал атунин сир ачухун тIалабайла, ада чаз лагьана, бес а гаф «ан» гаф «зан» гафуниз элкъвена, а гафуникай «азан» хьана, «азан» гафуникайни «мазан» хьана арадал атанвайди я. Бес лезги нугъатдин «ан», туьрк чIалара авай «зан» (шак) ва араб чIалай атанвай «азан» (капI ийиз эверун) гафарин арада манадин ва я маса вуч алакъа жеда, абуру гьикI арадал «мазан» гаф гъида, эгер лезги чIала существительнияр префиксрин куьмекдалди арадал текъвезвайла, лагьана хабар кьурла, чаз «Далагь» тIвар лезгийриз чирай касдивай жаваб жагъанач.
И винидихъ гъанвай Э. Багъирован гафар са бинени авачирбур тирди гьар са кас гъавурда акьун патал, чаз чиз, баянар гун герек къвезвач.
Бине авай фикир ам я хьи, «мазан» гафунихъ «ашукь» гафунин мана ава лугьунал чпиз лезги чIалан къайдаяр ва тарих бегьем тийижир, амма туьрк чIаларин таъсирдик квай ва а чIалара виликдай ашукьриз «озан/узан» лугьузвайди чизвай инсанар атун мумкин тир, чпиз лезги чIала маз- слогдилай (гьижадилай) башламиш жезвай ва бинедай лезги гафар тир са гафни авачирди чин тийизвай.
Далагь куьгьне девирда бажагьат лезгийрин арада авай тIвар тир. Ихьтин фикирдал чун СтIур хуьре, дугъриданни, авай «Далагьар» тухумдин ашкара тир тарихдиз фикир гайила къвезва. Эгер а тухумдин тIвар инсандин тIварцIикай хьанвайди тиртIа, а тухумда а касдин тIвар несилрилай несилралди тикрар хъжедай. Амма чаз авай делилрай, «Далагьар» тухумда ахьтин тIвар я авач, я виликдай, къенин инсанривай рикIел хкиз жедай вахтара хьайиди туш.
XII асирда лезги шаирди вичиз лакIаб язни «Далагь» гаф хкя тийидай себебни ава. «Далагь» гаф фарс чIала лезги чIала авай «нефс къатиди», «руфун квай кас» ва «гзаф недай кас» келимайрин, яни «кашатI» лакIабдин мана авай гаф я. А девирда, Кавказда шаирри фарс чIалал чпин яратмишунар теснифзавайла, фарс поэзиядин классик тир Низамидихъ галаз дуствал авуна лугьузвай шаирди садрани вичин шиирра «Далагь» лакIаб ишлемишдачир, гьар са фарс чIалал рахазвайдаз вичихъ лезги «кашатI» лакIабдин мана авайди чиз…
Куьрелди, лезгийрин тарихда СтIур Далагь тIвар алай шаир хьана лугьудай ва ихтибар гъиз жедай чахъ са делилни къенин юкъуз авач. Авайди анжах чпихъ бине хьайиди садавайни ахтармишиз техжедай Э. Багъирован гафар ва ада вичи кIватIнава лугьузвай шиирра авай гафариз гузвай аламатдин баянар я. Амма лезгийрихъ СтIур Далагь лугьудай шаир хьайиди я лугьун патал, чаз чиз, ихьтин затIарикай бегьем ва мягькем бине жедач…
(КьатI ама)
Мансур Куьреви
