Куьчери хипехъанвилел лезгияр лап дегь заманайрилай машгъул я. Кьа­кьан­ дагъларин цуькведин яйлахринни дуьзенлух къишлахрин гегьенш мензилра яшамиш жезвай халкьди вичин яшайиш, экономика ва культу­радин къанажагъ куьчери хипехъанвилихъ галаз алакъалу авуна. Ида дагъвияр неинки недай-хъвадай михьи суьрсетралди (як, нек…) таъминарзавай, гьакI сун ва табагъ хамарин пек-партал цун, гам-халича хурун хьтин сеняткарвилер патал хаммал гузвай, алверчивал вилик тухузвай — санлай инсанриз къулай яшайиш таъминарзавай.

Куьчери хипехъанвал еке зегьмет алай кар я. Гьич тахьайтIа, гьар зулухъ ва гатфарихъ чубанри суьруьяр, дагъдин рекьеринни тIебиатдин шартIарин четинвилериз килиг тавуна, кьакьан дагъларин гирвейрилай алудиз хкизвай. Четинвилерив чи бубаяр вердиш тир, гила хьиз, яшайишдин кьезил рекьер хкядай мумкинвал абуруз авачир.

2024-йисан 1-январдин делилралди, Ахцегь райондин вири майишатра  72382 лапаг (абурукай 59900 диде хипер) ава. Идакай сельхозпроизводителринбур­  (СПК, КФХ, ИП) — 52 858 (45479 диде хипер) 19 524 (14 421) гьайван ЛПХ-рин, яни хсуси майишатринбур я.

КIеви госсергьятар хьуникди, агъзур йисарин адет тирвал, гьайванар гила дагъдин гирвейрилай Азербайжан патахъ ахлудиз жезмач. ХъуьтIуьз абур Кочубейдин ва Дербентдин зонайра хуьзва; куьчардай мумкинвал авачир бязи хсуси майишатринбур чкайрал тазва. ИкI, 10-майдилай башламишна, Кочубей­дин зонадай 22659 лапагни 1317 къарамал, абурулай тIимил Сиртич хуьруьн мулкарай хайи дагълариз хканва. Ветеринариядин къуллугъчийри чпин кIвалах рази жедай гьалда кьиле тухузва.

Алатай кьуьд гьайванри гьикI акъуд­на лагьайтIа, къишлахра тIебиатдин шар­­тIар хъуьтуьлбур тир, гьавиляй пис хьанач. Гьайванар хкатунар авачиз­ гатфарал акьалтна, 95% дул къачу­на. Им хъсан нетижа я. Нагагь кьуьд кIе­ви­­­ди­­ хьанайтIа, кIеве гьатдай, вучиз ла­гьайтIа, майишатривай ятахрал чарасуз кьадар алафар гьазуриз хьанвачир. Мукьвал-мукьвал марфар къваз хьуникди алай вахтунда дагълара гьалар хъсан я: яйлахра къалин векь ва булахра булдалди ятар ава. Баркаван яйлахар, векь ядай дуьзенар, пешекарвилин тежриба — ихьтин шартIари хипехъанвал артмишдай, яни гьайванрин бегьерлувал ва сан артухардай мумкинвал гузва. Амма гьа­къикъат масад я: хипер хъуьтIяй акъудун патал ийизвай харжийрилай зегьмет пара я.

Тежрибалу хипехъанрихъ ва Ахцегь райондин администрацияда хуьруьн ма­йишатдин хилен начальник Леонард Атлуевахъ галаз авур ихтилатдай малум хьайивал, месэла энгеларзавай гьакъи­къи ва инсанрилай аслу четинвилерни себебар гзаф ава. Кар ана ава хьи, жегьилриз хипехъанвилел машгъул жез кIанзавач. Яшлубурулай и кар ахлакьза­мач. «Гъилиз хъсан пул къведай маса рекьер аваз хьайила (месела, устIарвал ва я алвер авун), къишлахрал яшайишдин чарасуз шартIарни тахьайла, ХХI асирда чун, дегь заманада хьиз, вучиз датIана чIура хипен-малдин гуьгъуьна хьун лазим я?» — лугьузва жегьилри.

БатIуларизни жедач. Дугъриданни, къишлахрал чубанрин хизанар яшайишдин кIвалерикай (абур гьатта эквни авачир чилин къазмайра авай), хъвадай михьи цикай, медицинадин, образованидин ва культурадин къуллугърикай магьрум я.

Кьвед лагьай месэла къишлахринди я. Месела, Сиртичдин мулкара 300-500 гектар чилин арендадай чкадин гьакимри са миллион манатдив агакьна пул истемишзава. РД-дин эменнидин минис­терстводин хсусият тир мулкарай вучиз, гьи закондал бинеламиш хьана, ихьтин пулар къачузвайди я? Важиблуди тир и месэла гьар жуьре дережайра къарагъариз гзаф йисар ятIани, ам гьялуник садани кьил кутазвач.

Пуд лагьай четин месэла гьайванар куьчарзавай рекьерихъ галаз алакъалу я. Виликрай суьруьяр Белиждин станциядал къведалди, яхдиз ва анлай, вагонриз яна, ракьун рекьяй тухузвай. Гила «а вирера ятар амач»: хипер куьчардай рекьер инсанри ихтиярсуздаказ кьунва. Чи мензилра поездарни къекъвезмач. Вучда кьван, амукьзавайди са кар я: пар чIугвадай еке машинраваз хкун. Амма и кар майишатриз пара багьаз акъваззава. Кочубейдай райондиз «Камаздин» са рейс — 70000 манат!

«Дагълух чи хуьрерин шартIара хипер чкадал, яни къишлахрал, куьчар тавуна, хуьз жедачни?» — лугьудайбурни ава. Пешекарри тестикьарзавайвал, им жедай кар туш. Векьин хъсан гуьнеяр авай, месела, Ялахъар хьтин чкада, бес кьадар кьуру векьер ва кфетлу ем гьазурна, 2-3 виш гьайван хуьз хьайитIани (виликрай гьакI ийизвай), масанра гьахьтин мумкинвилер авач. Хеб датIана чIура хьана кIанзава, жив авай хъуьтIуьз алафрин база жезвач.

Кьуд лагьай месэла, гьелбетда, хипехъанвилин менфятлувилин дережадинди я. Алай вахтунда базарда лапагдин са килограмм якIун къимет ужуз туш — 700-800 манат. Хипер гьакъикъатда анжах са як патал хуьзва лагьайтIани жеда. Хам табагъдик квач лугьурвал, хамар, садазни герек авачиз, гьакI гадарза­ва. Сарин хийирдилай (виликрай хипехъан­вилин асул къазанжи гьа сарилай тир) харжияр артух я: са хеб тун (3-4 кило сар) 150-200 манатдай ятIа, базарда са килограмм сарин къимет 5-10 манат я. Хиперикай нек ерли ацазмач (им пара четин кар я), фад еке хьун патал вири кIелериз гузва. Дугъри я, алатай йисан и харжияр эвезун яз, государстводи цIи 5 миллионни 300 агъзур манат субсидияр гана. Амма хипе­хъан­вал артмишун патал ам бес жезвач.

Ихьтин шартIара хипехъанвилин хиле гьялиз тежезвай лап четин месэлайрикай сад чубанрин кьитвал хьанва. Зегь­метдин гьакъи яз, вацра 60 агъзур манат пул, гьакI вичин хсуси гьайванар хуьдай ихтияр гузватIани, чубанвал ийиз инсанар къвезвач. Пара майишатра чпиз чубанар Рутул райондин яргъал хуьрерай кьазва.

ИкI, хипехъанвал къвердавай менфятсуз жезвай шартIара къе парабуру­ хипер калералди эвеззава. «Хуьз регьят­ни я, малдин суьрсетдиз хъсан къиметни ава», — лугьузва абуру. Гьа са вахтунда­ пешекарри хипехъанвилин гележег, гьай­ванар хъуьтIуьн къишлахрал куьчар­ тавуна, як гьасилун патал гьа чкадал махсус майданрал артмишунихъ галаз алакъалу­ ийиз­ва. Килигин.

Дашдемир  Шерифалиев