Дугъриданни, и къайдаяр сифтени-сифте Исламдин ферзер кьилиз акъудзавай мусурманриз талукь я!
Сурарал фин — им итимриз «сунна» (суваб авай, желательный) кар я, Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) гьадисда лагьанвайвиляй (мана): «За квез виликдай сурарал фин къадагъа авунай, гила алад аниз» (Муслим). Яни Ислам дин атай чIавуз инсанрин арада сурарал финин гьакъиндай чIуру инандирмишвилер, Шариатдиз акси крар авай, гьавиляй Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) мусурманриз сурарал фин сифте кьиляй къадагъа авунай. Ахпа, Исламдикай чирвилер артух, Шариатдин къайдаяр чир хьайила, мусурманриз Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) сурарал фин эмирна.
Дугъриданни, чи Пайгъамбарни (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) сурарал фейиди я, вучиз лагьайтIа, и карда кьиникь ва Эхират рикIел гъун ава!
Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) гьадисда лагьанва (мана): «…Бес, куьне сурарал кьил чIугу, дугъриданни, а карди куь рикIел кьиникь гъида» (Муслим).
Сурарал финин карда чан алайдазни, кьейидазни менфят (хийир) ава: чан алайдаз — адан рикIел кьиникь ва Эхират гъунин (аниз гьазур хьун патал), кьенвайдаз — ам патал атанвай касди дуьа авунин!
Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) маса гьадисда лагьанва (мана): «Алад куьн сурарал, дугъриданни, абуру Эхират куь рикIел гъизва» (Муслим).
Пайгъамбар (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) сурарал йифизни фидай, юкъузни. Анал фейила, ада абуруз (кучукнавайбуруз) салам гузвай ва абур патал дуьа ийизвай. Ада (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лугьузвай (мана): «Ассаламуалейкум да́ра къавмин муъмини́на, ва инна — ин ша Аллагьу — бикум ла́гьикъу́на, яргьаму Аллагьу аль-мустакъдими́на минна́ валь-мустаъхири́на, насъалу Аллагьа лана́ ва лакум аль-гIа́фията, ягъфиру Аллагьу лана́ ва лакум».
Яни: «Салам квез, сурарин агьалияр, муъминрикай. Гьакъикъатда чунни, ин ша Аллагь, квехъ агакьда. Аллагьди регьим авурай чакай вилик фенвайбурузни ва гуьгъуьнлай фидайбурузни.Чна тIалабзава Аллагьдивай чаз ва квез афавал авун (багъишламишун ва азабдикай саламатвал гун) ва чазни квез гъаф авун».
Сурарал финин кьилин макьсад кьенвайбур патал дуьа авун (гъил къачунин, гъаф авунин, регьим авунин), Эхират рикIел гъун, кьиникь рикIел гъун ва адаз гьазурвилер акун я.
Мусурман кас сурарал фейила, ам мейитдин чин галай патахъай акъвазун лазим я, ахпа винидихъ гъанвай дуьа кIелна кIанда.
Дишегьлийриз сурарал фин «карагьат» (нежелательно) кар я, вучиз лагьайтIа, мумкин я абуру Шариатди истемишзавай къайдаяр чIурун: дуьз къайдада парталар алукI тавун, чпин бедендин бязи чкаяр ачух (кьецIил) авун; кIевиз шехьун, ван хкажун…
Ибн Аббасалай ва маса асгьабрилай (Аллагь рази хьурай чпелай) атанвай гьадисда лагьанва (мана): «Аллагьди лянетнава гзаф сефер сурарал фидай дишегьлияр» (Абу Давуд).
Са десте алимри дишегьлияр сурарал фин гьарам кар (къадагъа кар) я лугьузва. Абу-Гьурайра асгьабди (Аллагь рази хьурай вичелай) лугьузва: «Дугъриданни, Аллагьдин расулди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лянетнава сурарал гзаф сеферра фидай папар» (Агьмад).
Кьенвайдаз хийир авай крар. Мусурман уьмметдин алимрин «ижма́ъ» (рейсадвал) ава: кьенвайдаз ам себеб яз и дуьньядин уьмуьрда хьайи диндар крарикай менфят ава. Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) гьадисда лагьанва (мана): «Инсан кьейила, адан амал акъваз жезва, пуд кардилай гъейри: давам жезвай садакьа ва я чирвилер — чпикай менфят къачузвай ва я диндар велед ам патал дуьа ийизвай» (Муслим).
Кьенвайдаз маса касди авур диндар крарикай менфят хьуникай рахайтIа, адан гьакъиндай алимри ихьтин баянар гузва: чпикай кьейи мусурманриз менфят авай тайин диндар крар ава. Амма виликамаз абурун суваб кьенвайдаз багъишунин ният авуна кIанзава. А диндар крарикай я:
- Кьенвай мусурман кас патал дуьа ва «тубастагъфир» авун. Гьадисда лагьанва (мана): «Аллагьумма игъфир ли гьаййина ва меййитина…»(Я Аллагь, гъаф ая Вуна чи чан алайбурузни ва чи кьенвайбурузни…).
- Адан паталай садакьа гун. Гьадисда лагьанва (мана): «Са итимди лагьана Пайгъамбардиз (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз): «Дугъриданни, зи диде кечмиш хьана ва за фикирзава, эгер адал чан аламукьнайтIа, ада садакьа гудайвал тир. Эгер за адан паталай гайитIа, адаз суваб жедани?». Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лагьана: «Эхь!»(Бухарий, Муслим.)
- Адан паталай сив хуьн — и кар субутзавай гьадис ава.
- Гьаж авун — и кар субутзавай гьадисар ава.
- Адахъ Къуръан кIелун. И месэладин гьакъиндай чIехи алимрихъ, мезгьебрин имамрихъ кьве фикир хьанва. Мисал яз, имам Нававийди лугьузва: «Имам Шафиидин мезгьебда къалурнава а кардин суваб адав агакьзавайди…».
ЧIехи алим Ибн Къуда́мади лугьузва: «Имам Агьмада лагьанва: «Кьенвай (мусурман) касдив хийирдин гьар са шей (диндар амал) агакьзава…».
Къуръан кIелунин суваб кьенвайдав агакьзава лугьузвай алимри и кардин гьакъиндай шартIни эцигнава: Къуръан кIелунай гьакъи (эвез) къачун тавун. Яни и кардай гьакъи къачудай ихтияр авач.
Сурарал финин эдебар, шартIар, къайдаяр
Сурарал фена, абурун арада къекъведайла, кIвачин къапар хутIунна, кьецIил кIвачерив къекъуьнин гьакъиндайни алимрин фикирар кьве патал пай хьанва. Са десте алимри, кIвачин къапар хутIун тавуна, къекъуьн «карагьат» (нежелеательно) кар туш лугьузва. Абуру ихьтин къарар гьадисрин бинедаллаз акъуднава. Муькуь дестеди, кIвачин къапар хутIун тавуна, къекъуьн «карагьат» кар тирди къейдзава. Вучиз лагьайтIа, маса гьадисда Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) са итимдиз, ам сурарин арада къекъведайла, кIвачин къапар хутIунна къекъуьн эмирнава.
Сурарихъ галаз алакъалу эдебрикай ва къайдайрикай я: абур хуьн, сурариз кIур тагун, абурун винел гуьмбетар, цлар, шикилар эциг тавун, сурара кпIар тавун, абурухъ тIаваф тавун, кьейибурувай менфят гунин ва писвал алудунин тIалабунар тавун, инсандинни Раббидин арада кьейи кас туна, адавай (яни кьейи касдивай) куьмек ва шафаат (заступничество) тIалаб тавун, абурукай таваккул (упование) ийизвай арачияр кьун тавун. Къейд ийин хьи, мусурманар кафиррин сурара кучукдай ихтияр авач ва кафирар (динсузар, хашпараяр ва амай чIуру динрин ксарни) мусурманрин сурара кучукдай ихтиярарни авач. ГьакIни кьейи имансуз ксар хуьрерин сурара кьилди са къерехдихъ кучукун лазим я, вучиз лагьайтIа, имансузриз сурун азабар гудайла, адакай къвалав гвай сурара авайбурузни азият ава…
Чи девирда бязи хуьрера авай са жерге адетар Исламдин къанунрихъ галаз кьазвач, гьатта бязи крар чи диндиз аксибур я… Абур вири дуьз хъувун патал чи халкьди чирвилер къачуна, а чирвилерал амална кIанда. «Лезги газетдини» ихьтин чирвилер агакьарунин кардик вичин пай кутазва. Аллагьди чаз куьмекрай ва чи халкьдин гьал хъсанаррай! Амин!
Ямин Мегьамедов,
диндин алим
