Гьевеслу рикIер — халкьдин гележег

Идалай вилик хьиз, алай йисузни  “Лезги газетдин”  редакцияда  ДГУ-дин филологиядин факультетдин урус ва Дагъустандин чIаларин (йикъан)  отделенидин 3-курсунин студентри практика кьиле тухвана. Уьмуьрдин кеспи хайи чIалаз бахш авун кьетIнавай лезги жегьилри, къейд ийиз кIанзава, зи рикIик шадвал ва умудар кутуна. Шадвал — хайи чилихъ ва чIалахъ рикI куналди,  умудар — хкянавай пешедин сирер чирунив рикIин сидкьи­дай эгечIуналди, хайи чIалан гележегдикай фикируналди…

Редакцияди гайи тапшуругърай, тамамарай кIвалахрай, авур рафтарвилерай тайин хьайивал, практикантар, дугъриданни, чIалал ашукь ва адан гъавурда авай, художественный бажарагъ, кьатIунар, фагьум-фикир авай, уьмуьрда гьалтзавай месэлайриз дуьздаказ килигиз алакьзавай жегьилар — чи гележегдин несилдин векилар я. Сагърай чеб!

И нумрада чна  студентрин яратмишунар чапзава. “Къенин юкъуз зи хиялар” темадай  кхьенвай  абурун макъалаяр асул гьисабдай хайи хуьрерикай,  жемятдин­ вилик акъ­вазнавай месэлайрикай, абур гьялдай рекьерикай  я. Алай девир милли хал­кьарин кье­тIенвилер, абурун чIал, эдебият ва  адетар хуьнин жигьетдай  мура­кабди я. Хуьрерин­ вилик акъвазнавай месэлаярни ухшарбур ва четинбур я. Амма гьар са карда сифтени-сифте кIанзавайди кузвай рикIни  кIеви къаст я. Жегьил несилдин рикIера и гьевесар аватIа, инанмиш я, халкьдин гележег нурлуди жеда.

Жасмина  Саидова, практикадин руководитель

___________________________________________________________________________________________________________________________________

За Ватандал ва халкьдал дамахзава

Зи хайи хуьр Ахцегьар еке тарих авай, вири Дагъустанда машгьур хуьрерикай сад я. Анаг дагъларин гьалкъада ава. ТIебиатдин и кьетIенвили хуьр  къаярикай, аязрикай  хуьзва. Кьакьан дагъ­­­ларай кьил къачуна авахьзавай Самур вацIу хуьр кьве патал — Гуьне ва Къуза — пайзава. ВацIал са шу­муд чкадилай муькъвер эцигнава. Абурукай сад, 1915-йисуз итальянвияр тир Джиорса ва Дебернардиди эцигнавайди, хуьруьнвийри къенин йикъалди ишлемишзава.

Хуьре савадлувилин месэлайриз кьетIен фикир гузва. Ина аялри 3 мектебда кIелзава. ГъвечIи аялар патал 4 бахча кардик ква. ­Культурадин рекьяйни чи хуьр кьулухъ гала­мукьзавач: культурадин кIвалин, край чирдай музейдин ракIарар ачух я. Центральный больницади кIвалахзава. Мукьвара цIийи больницани кардик кутада.

Ахцегьар тIвар-ван авай, Дагъустанда, гьакI вири дуьньяда машгьур хьанвай спортсменрин ватанни я. Месела, Руслан Ашу­ра­лиеван, Халил Мирзоеван, Сейфедин ­Нурагьмедован, Артур Муталибован ва ­ма­са­бурун тIварар кьаз жеда. Чи хуьре са шу­муд­ спортшкола кардик ква. Мукьвара еке спорткомплексни эцигна куьтягьда. Искусстводин, музыкадин ва художественный школайра аялривай чпин чирвилер артухариз  жезва.

Хуьре  са шумуд парк аватIани, эхиримжи йисара цIийи жуьредин еке «Набережный» паркни ачухнава. КIвалахдилай кьулухъ хуьруьнвийриз хизанар, аялар галаз ял ягъиз паркуниз фин адет хьанва.  Къияс Межидов, Гьажибег Гьажибегов, Ахцегь ­Гьажи, Агьед Агъаев, Абдурашид Рашидов ва гзаф масабур чи хуьруьн машгьур ксарикай я.

Хуьруьн патав чиликай кузвай яд хкатзавай чешмеяр гва. И ятари гьар жуьредин азарар сагъар хъийиз куьмек гузва. Дагъдин этегдал лезги халкьдин эпосдин кьилин игит тир Шарвилидиз  бахшнавай ротонда эцигнава. Анал экъечIай инсанриз хуьр капан юкьвал алайди хьиз аквазва. Гьар июлдин юкьвара хуьре гегьеншдаказ Шарвилидин сувар къейд­зава. Къунши районрай, шегьеррайни мугьманар къвезва. Сувар гурлудаказ кьиле физва.

Мугьманрин фикир желбдай  мад са надир чка ава: тарихдин памятник —  Ахцегьрин къеле. Урус пачагьди дагъдин хуьре  эцигнавай къеледин яру къванцин кьакьан цлар,  ракьун еке  варар акур инсанар тажуб жеда.

Мадни, Ахцегьар хъсан ичералдини машгьур я. Заз чидайвал, Дагъустанда Ахцегьрин ичер дадмиш тавур кас авач.

Ахцегьвияр зегьметдал рикI алай, гьар са рекьяй чеб вилик тухудай, намуслу халкь я. Зани зи Ватандал, зи халкьдал да­махзава­.

Айнисе  Ширванова,

Ахцегьар

___________________________________________________________________________________________________________________________________

Муаллим яз кIвалахиз кIандай…

Хайи хуьруькай фикирдайла, кIанз­ни-такIанз сивел хъвер къведа, рикIик къалабулух акатда. Зи макан Кьасумхуьр кьве вацIун арада авай чилел ала: Чирагъ-вацI ва Кьурагь вацI. Хуьр йисалай-суз еке жезва, къваларив гвай хуьрерик акахьзава.

Эгер хуьруьн чкада гьалтзавай четин месэлайрикай рахайтIа, абурукай кьилинди инсанриз кIвалахар тахьун я. Жегьил хизанар чпин кьил хуьн патал, хайи хуьр гадарна,­ шегьерриз финиз мажбур жезва. И кар себеб яз, йисалай-суз школайрани аялар тIимил жезва.

Кьвед лагьай месэла цихъ галаз алакъа­луди я. Салар дигидай яд бес  жезвач, хъвадай ядни сятералди гузва. Хуьруьн чка ятIа­ни, вири кIвалера гьамамрин къаварал яд кIватI­дай чанахар (бакар) ала.

Хцидаказ акъвазнавай мад са месэла хуьруьн къене чиркин ятар кIватIдай ва михьи ийидай тадаракар (система) тахьун я. ИкI, больницадин чиркин ятар вацIуз авахьзава. Бес гьа яд ишлемишзавай хуьрера яшамиш жезвай агьалийрик азарар акатун мумкин тушни?

Идалайни гъейри, хуьруьн къене авай хваларни (къубуяр), яд авачирла, пис  ни гьатна жезва.

Къе зи рикIик къалабулух кутазвай мад са месэла чна хайи адетар, лезги чIал рикIе­лай алудун я. КIанзавай фикир лезгидал лугьуз жезватIани, вирида урус гафар ишлемишзава. ГьакIни лугьуз кIанзава хьи, хуьр шегьердилай тафаватлу ийизвай лишанар яваш-яваш квахьзава, яни шегьердинни хуьруьн инсанар сад хьтинбур жезва: алукIзавай парталдиз, рахазвай къайдадиз ва, мумкин я зун и карда ягъалмиш  хьун, гзаф пай адетар чир тахьунизни килигайла.

Мадни къейд ийин, Кьасумхуьрел культурадин чIехи кIвал ала. Арабир ана кон­цер­тар, театрар жезва. Диде-бубади суьгьбетзавайвал, виликрай ана чIехи пердедилай кинофильмаяр къалурзавай, амма алай вахтунда и карни амач. Ажеб хъсан же­дай, эгер и кIвалахни кардик кухтун хъу­вунайтIа.

Эхирдайни заз лугьуз кIанзава хьи, хуьруьн чкада яшайишдиз талукь четинвилер аватIани, заз, вузда кIелун акьалтIарна, пешекар хьайила, хуьруьз хтана, школада муаллим яз  кIвалахиз кIандай.

Афисат  Мустафаева,

Кьасумхуьр

_________________________________________________________________________________________________________________________________

Сабурни къаст хьайитIа…

Зи хайи хуьр — Сулейман-Стальский райондин Курхуьр — бажарагълу шаир Куьре Меликан Ватан я. Ам къадим заманадинбурукай сад я, ам  арадал атай чIавалай инихъ 800 йисалай артух вахт алатнава. Хайи макан, гьелбетда, гьар са касдин рикI кузвай чка я. Виридаз хайи хуьруьн гележег хъсанди хьана кIан­зава.

Гьелбетда, гьар са хуьре гьялна кIанзавай месэлаярни ава. Кьилди къачуртIа, чи хуьре хциз акъвазнавай четин  месэлайрикай сад цихъ галаз алакъалуди я — ам  виридаз  бес жезвач. Гзафбур яд чиликай хкудиз алахъзава, и кIвалах кьилиз акъудиз хьайибурни ава.

Хуьруьн администрация, гьелбетда, халкь рази хьуй лугьуз, вири шартIар хъсана­риз  алахъзава, амма кIвалахар  лап явашдиз­ кьиле физва. Мукьвара чи хуьруьн бязи куьчейра къир цана, куьчеяр михьи ва гуьрчег хьанва, кьар жезмач. Хуьруьн акунар мад­ни селигъалу хьун патал амай куьчейрани къир цанайтIа, гьикьван хъсан жедай!

Хуьруьн вилик квай и месэлаяр кьилиз акъудун  патал чахъ пулдин такьатар серфдай ксар хьун лазим я. Чахъ абур авач лу-гьуз­ни жедач. ИкI, инал заз Рагьимоврин, Шай­даеврин, Сагьидоврин ва Абдуразакьоврин хизанрикай лугьуз кIанзава. Абуру чи хуьруьн мектебриз ва амай гзаф чкайризни куьмекар гайиди я, заз чиз, гележегда мадни гу­да. Чна ихьтин инсанрал дамахзава.

Мад са месэла — аялрин бахча. Ана вири аялриз чкаяр бес жезвач. Мектебдиз фидалди герек тир чирвилер къачудай мумкинвал авач. Авай дарамат чукIурна, цIийиди эциг­най­­тIа, хъсан тир. Ибур вири хуьруьн чIехибу­ру­ авуна кIанзавай кIвалахар я.  Хуьре гьалтзавай­ четин месэлайрикай рахадайла, мад садакай лугьуз кIанзава: аялар мектебдиз гьа­зурун па­тал классар герек жезва. Алай вахтунда аялар и кардал чпин кIвалера алахъзава.

Ибур вири заз акур месэлаяр я. Гьелбетда, фикир гана кIанзавай  крар  мадни ава. Абур гьялун патал чахъ  сифтени-сифте сабурни къаст хьана кIанда.

Зи фикирдалди, хайи хуьре яшамиш жезвай гьар са касдиз ана къулай шартIар хьана кIан жеда. Амма и кIвалахар вири кьилиз акъу­д­ун патал инсанар сад хьун ва, рикIе гужлу къастар туна, гьялна кIанзавай месэлайрив рикIин сидкьидай эгечIун  лазим я.

Арида  Гьажиева, Курхуьр

___________________________________________________________________________________________________________________________________

Зи верцIи чIал

Гьар са инсандиз вичин дидед чIалан къадир хьана кIанда. Жуван чIал рикIелай ракъурун, яни чир тахьун — им кесибвал тирди геж гъавурда акьада. Дидед чIал, къеневай рикI, дамарравай иви, сивевай мез хьиз, багьа я чаз.

Лезги чIал вичин алфавит, кIел-кхьин авай чIаларикай сад я. И дуьньядал гьич са касни тахьуй вичин дидед чIал течир, ри­кIелай алуддай, гьич са лезгини тахьуй ви­чиз лезги чIал чидач лугьудай. Дидед чIалал рахаз тахьун айиб тушни мегер?

Чаз аквазва хьи, шегьерриз фена хтайла, бязибур садлагьана урус чIалал рахаз эгечIда, чпин рахунра урус гафар гзаф ишле­мишда. Гьелбетда, чIалар чир хьуникай зи­ян авач, амма хайи дидедин  чIал мецелай квадарна виже къведач.

Шаир, литературовед ва публицист Фейзудин Нагъиева лезги чIалакай икI кхьенва: “Зун лезги я. Зи диб, зи ирс я рикIин дамах, Къавкъаз дагълар, туьнт лезги кьуьл, Шарвили — даях. Пад жеда рикI гьалтай чIавуз са бязи алчах. Чилерай фий халкьдал леке гъидай лезгияр”. Ихьтин чIалар кIелайла, инсандик ашкъи, гьевес акатдачни бес? Гьа ихьтин чIалари гъетерин нурар, кьиле авай мефтI, йикъа са шумудра незвай фу, хъвазвай яд хьиз, чIал кIан хьуникай фикирар гъида.

Са бязи дустаривай заз чIал чир хьун квез герек я лугьудай ванер къвезва. Жуван хайи чIал кIвачерик вегьейтIа, маса миллетар хъуьреда, диде-буба виляй аватда. Девирар дегиш хьанва, чIехиди-гъвечIи­ди чизмач. Гьар гьихьтин шартIара хьайитIани, хьай чIал хвена кIанда.

Заз дидеди гьамиша лугьудай: “Хайи чIал тийижир инсан еке бахтуникай магьрум я”. Ибур дуьз гафар я. Гьавиляй дидед чIалаз гьуьрмет авун, адан къадир чир хьун гьар са касдин пак буржи я.

Муминат  Рамазанова, ЦIийихуьр

___________________________________________________________________________________________________________________________________

Авадан хуьрерикай сад

Зи Ватан! Зи хайи хуьр!

Вун патал гьайиф туш заз зи чан!

КIан хьайитIа, рикIни гуда, акъудна хурай.­

КIан хьайитIа, муркни гъида

Шалбуздин кукIвай.

Чи хуьр, Хтун-Къазмаяр, Мегьарамдхуьруьн рай­ондин Самур пата авай­­бурукай сад я.  Алай вахтунда хуьр еке хьанва, саки 326-далай виниз кIва­лер, 480-дав агакьна майишатар хьанва.

Чи хуьр тамун къужахда авайди хьиз аквада: адан агъа  пад  там я, вини пата ракьун рехъ ава, рекьин винел патани хуьр арадал атанва ва эцигунар давам жезва: къвалав гвай  Тагьирхуьруьн-Къазмайрив агакьнава.

Бес чи хуьруьн михьи гьава! Гьуьлуьн винелай къарагъай уькIуьвал квай шагьварни тамун атир сад-садак акахьайла, аламатдин гьава арадал къведа. Лезги рушан яргъи кифер хьиз, тамун хуралай ккIал гатаз, Каспий гьуьлуьхъ гьерекатзавай булахар, гьамга хьтин михьи къарасуяр вуч я бес!..

Тарихди, яшлубурун  суьгьбетри шагьид­в­алзавайвал, 19-асирдин сифте кьилера Ви­ни Хтундилай ва ЦIелегуьндилай агьваллу лежберар чпин мал-къара, балкIанар гваз къведай, абуру ина кьуьд кечирмишдай, гатфарин яб ачух хьанмазди, чпин хуьруьз куьч хъжедай. И кардин себеб ам тир хьи, абуруз  цIаяр атуникай кичIе тир.  Девирар дегиш хьана. Гуьгъуьнлай кьве хуьруьн агьалийри ина чпиз яшамиш жедай кIвалер эцигна, бине кутуна. Хуьруьн юкьвай фенвай къубуди кьве хуьруьн жемятар кьве патал пайна. Са патаз ЦIелегуьн — Къазмаяр, муькуь патазни Хтун — Къазмаяр лугьуз хьана.

Вахтар къвез алатна, дуьньядин чарх виликди фена, Совет гьукумат хьана. Колхозар арадал атана. Сифте колхоздин сад лагьай председателвиле Улуханов Магьамедкерим тайинарнай. Адан кIвачихъ хъсан бегьерар хьана, халкьдин агьваллувал, дуланажагъ йисалай-суз хъсан хьана.  Къе хуьре колхоз  амач, халкь хсуси кеспийрал, карчивилел, арендадин участокра  зегьмет чIугу­нал машгъул я.

Дяведин йисара чи хуьруьн жегьилар Ватан хуьз рекье гьатна. Хуьре амай яшлу итимар, яшар тахьанвай жегьил-жаванар, ди­шегьлияр, жегьил сусар — вири жемят зегьметдин фронтдиз  фена. Са гафуналди, дяведин заланвал чи дидейрин назик къуьнерал ацалтна. Абуру вири эхна, дарвилериз таб гана. Дяведин серт майданрай лап тIи­милбур хтана: Фетуллаев Ферзилагь, Талибов Алимерзе, Агьмедханов Насрулагь, Балакеримов Ильяс, Балакеримов Айваз ва ма­­сабур. Дяведин иштиракчийрикай къе хуьре садни амач, амма абуру чи уьлкведин, халкь­дин азадвал ва аслу туширвал патал къалурай къагьриманвилер рикIелай алатдач.

Къе зи хуьр авадан хуьрерикай сад я. Чахъ тежрибалу духтурар, алимар, агрономар, кьилин образование авай мауллимар, илимрин кандидатар, аспирантар, манидарарни ава.

4-5 хуьруьн жемятдикай арадал атанвай чи хуьр дуствилелди, гьуьрмет аваз яшамиш жезва. Гьа ихьтин хуьре берекатни жеда, гьуьр­метни. Хуьруьн яшар саки 200-дав агакьзавайди яз гьисабзава. Къуй авадан хьурай чи вири ерияр!

Изумруд  Исмаилова,

Хтун-Къазмаяр

___________________________________________________________________________________________________________________________________

Вири хъсан я, амма…

Зун Кьурагь райондин Ашар хуьряй я.  Кьурагьрилай винидихъ галай 11 хуьруьв гекъигайла, Ашар гьам мулкуналди, гьам агьалийрин ва  кIвалин  гьайванрин кьадардалди вири вахтара тафаватлу тир, гилани гьакI я. Ина гьар тухумдихъ вичин регъв, рат ва гьуьндуьгар авай. Cоветрин власть жедалди, чи хуьре гьатта кьве мискIин кардик квай.

“Ашар”  арабдалди “цIуд”  лагьай гаф я, яни ам   цIуд хуьруькай ибарат хьанва.  Адак гъве­чIи хуьрер — Къерих, Агъахуьр, Сгак, Хемхе, Ратак, Гъвечер, Гъвеер, Кьерегь, Кьелегъан, Харабар акатзавай. Чапхунчияр атайла, са ни ятIани хаинвилелди  чинебан рехъ къалурна. Душманди къеле къачуна, вири халкь къирмишна. Гуьгъуьнлай бушдиз амукьай чкадал, гьарнай инсанар къвез, мад хуьр хъхьана. ЧIехи пай маса миллетрикай атана, абурни лезгиламиш хъхьана. Хуьр 19 тухумдикай ибарат я: Бегъияр, Кьуштунар, Ча­къалар, Чирагъар, Гьасенбегер, Базаяр, Алтияр, Сабуяр, Кичер, Гьирегар, Абачар, Квасаяр, МегьанцIаяр, Бегьарчияр, Шаласияр,  Мамалияр, Шерифар, УстIарар.

Чи хуьр дагъда авай аран я лагьайтIа жеда. Ина майишатрихъ 15 гектар багълар ава. Векьин чIехи пай уьруьшриз машиндин рекьер тухванва. Анра вишев агакьна булахар, гъвечIи тамарни ава. Уьруьшрай  8 кIам авахьзава. Хуьруьз пуд чкадилай ятар гъанва, абурун чIехи пай кIвалерин къенериз тухванва. Ашар гегьенш никIер, къацарни тамар, пара кьадарда саларни багъар авай Лезгистандин мублагь хуьрерикай сад я. Ашарвияр лежбервилел, малдарвилел ва саларбанвилел машгъул жезвай, зегьметдал пара рикI алай жемят я. Виликдай  хуьре 18 агъзурдалай пара лапагар ва малар авайди тир.

Алай вахтунда зи хуьре  юкьван  школа, аялрин бахча, клуб, азархана  кардик ква.  И гатуз аялрин бахчада ремонтдин кIвалахар кьиле физва. Абур августдин кьвед лагьай паюна куьтягьун фикирдик ква. Пашман жедай делил ам я хьи, хуьруьн школада йисалай-суз аялар тIимил жезва, гьар классда авайди  вад-ирид аял я.

Малдарвал, виликдай хьиз, жемятдин асул кеспи яз ама. Алай вахтунда хуьруьнвияр  алаф гьазурунин къайгъуйрик ква.

Вири хъсан я хуьре, гьайиф хьи, рекьер пис гьалда ава. Гатуз чи хуьре гзаф марфар къвазва, гьавиляй рекьер фад чIур жезва. Гьаниз килигна, хуьруьз къведай рекье къир цанайтIа, хъсан жедай. Кьурагь райондин амай хуьрериз килигайла, чи хуьруьн гьал пис я. Амай хуьрера хьиз, ина тIебии  газ авач — агьалийри кIвалера  кIарас, купI кузва. Азарханадин гьални гзаф чIуру я, чIехи пай дарманар авач. Азарлу хьайила,  герек дарман  къачун патал хуьруьнвияр райцентрадиз фи­низ  мажбур жезва. И ва маса месэлаярни гьялиз хьанайтIа, хъсан жедай.

Нармиля  Абдурагьманова,

Ашарин хуьр